Doemdenken of opgewekt dwarsliggen in het recht? Vrolijke rechtswetenschap en rechtstoepassing, of juist met pessimisme het juridisch debat in? In deze kroniek vermogensrecht staat het plezier in het denken over de juridische werkelijkheid zoals altijd voorop. Er is ruimte voor teleurstelling, maar ook voor innovatie. Weinig turbulent, maar onderweg naar morgen.

Lees het hele artikel in Navigator.

Hoe moet in het bestuursrecht worden omgegaan met digitalisering? Die vraag is zowel door de Afdeling advisering als de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State op de voorgrond gezet. In deze kroniekperiode zijn er daarnaast richtinggevende uitspraken over klassieke bestuursrechtelijke begrippen en de algemene beginselen van behoorlijk bestuur gedaan, ook op het terrein van toezicht en handhaving. De aandacht voor rechtseenheid blijkt uit de uitspraak van de Centrale Raad van Beroep over b-organen. Ook de al eerder waarneembare intensivering van de rechterlijke toetsing met verscherpte aandacht voor maatwerk in individuele gevallen zet zich door, zo blijkt uit conclusies en principiële uitspraken die het bespreken meer dan waard zijn.

Lees het hele artikel in Navigator.

In deze kroniekperiode gaat het behoorlijk vaak om geld. Geld voor rechtspraak, het afnemen van criminele opbrengsten en vergoeding van schade en kosten na een goede afloop van de strafzaak en proceseconomische afwegingen. Veel te doen was er om de schikking die het Openbaar Ministerie trof met ING Bank N.V. De bank betaalt een recordboete van  675 miljoen en een bedrag van  100 miljoen aan te ontnemen wederrechtelijk verkregen voordeel. Op het gebied van wetgeving is ter consultatie aangeboden o.a. de Wet herwaardering strafbaarstelling actuele delictsvormen en traden de Implementatiewet vierde anti-witwasrichtlijn en het Zestiende Protocol bij het EVRM in werking. Niet alleen ten aanzien van de gefinancierde rechtsbijstand voor de sociale advocatuur is het allang geen vetpot meer. Ook de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak (NVVR) luidt de noodklok. De Hoge Raad wees een zeer belangrijk arrest over de inhoud van voorwaardelijke opzet. Het regende bovendien overzichtsarresten en cassaties in belang der wet in de kroniekperiode.

Lees het hele artikel in Navigator.

De vorige kroniek sloten wij af met het uitspreken van de verwachting dat rond deze tijd de eerste storm rond de inwerkingtreding van KEI zou zijn gaan liggen. Dat het weer zich niet altijd betrouwbaar laat voorspellen, is afgelopen jaar gebleken. Door budgetoverschrijdingen werd KEI ‘on hold’ gezet voordat we goed en wel zijn begonnen. Het zijn duidelijk woelige tijden voor de rechtspraak. De initiatieven voor modernisering, vereenvoudiging en herziening van het civiele procesrecht volgen elkaar in rap tempo op. Tegelijkertijd wordt de financiering van de rechtspraak een steeds groter punt van zorg. Hoog tijd voor een nieuw overzicht van de rechtspraak en de belangrijkste ontwikkelingen in het afgelopen jaar.

Lees het hele artikel in Navigator.

Lees de kroniek van het constitutioneel recht in Navigator.
Lees de kroniek van het personen- en familierecht in Navigator.
Lees de kroniek van het belastingrecht in Navigator.
Lees de kroniek van het migratierecht in Navigator.
Lees de kroniek van het Europees strafrecht in Navigator.
Lees de kroniek van het omgevingsrecht in Navigator.
Lees de kroniek van het sociaal recht in Navigator.

Op het gebied van het algemene contractenrecht enkele signaleringen over de omzetting op grond van artikel 6:87 BW, de beëindiging van overeenkomsten (een zaak van Golden Earring), algemene voorwaarden en wat perikelen rondom bemiddeling en makelaars. Het ‘kabbelde’ wat in het contractenrecht. Dat kan niet gezegd worden van het aansprakelijkheidsrecht en het goederenrecht. De Hoge Raad heeft zich op die laatste rechtsgebieden stevig gemanifesteerd. Hij verschafte duidelijkheid wat betreft de verhouding tussen artikel 6:174 BW en artikel 6:162 BW en ook met betrekking tot artikel 6:170 BW. Verder viel er een mogelijke nuance te ontdekken in de toepassing van de Vleesmeester-Alog doctrine en was er een verrassend arrest over schadebegroting bij de beëindiging van een franchiseovereenkomst. Ook een interessante uitspraak over bezit en een knap staaltje wetgeving in een arrest over de vraag wanneer sprake is van een kwaliteitsrekening.

Lees de kroniek van het vermogensrecht in Navigator.

Deze kroniekperiode laat zien dat er ook met de huidige spelregels voldoende ruimte is om bij te dragen aan de inzet van de onderzoekers van The Hague Institute for Innovation of Law: een overheid die luistert naar haar burgers, verbindt en vertrouwen wekt. In de kroniek wordt een overzicht gegeven van de in het afgelopen jaar gepubliceerde rechtspraak waarin wordt verduidelijkt hoe de huidige, mogelijk verouderde, spelregels worden toegepast en ook van het debat over vernieuwing van het bestuurs(proces)recht. Binnen de huidige kaders is ook veel nieuwe jurisprudentie gevormd. Zo blijft ‘toezicht en handhaving’ een terrein waar de actualiteiten in de rechtspraak elkaar snel opvolgen. Ook waren er interessante ontwikkelingen in de jurisprudentie over de openbaarheid van bestuur en overheidsaansprakelijkheid en in de Europese rechtspraak.

Lees de kroniek van het algemeen bestuursrecht in Navigator.

Op het materieel strafrechtelijke vlak blijft de Hoge Raad waakzaam om een onredelijke dubbele bestraffing te voorkomen. We zagen dat bij de eendaadse samenloop en de voortgezette handeling, die toch wat meer feitelijk en minder juridisch kunnen worden opgevat dan eerder wel werd gedacht. Ook bij diverse vermogensdelicten beperkt de Hoge Raad de (gevolgen van) automatische verdubbeling van strafrechtelijke aansprakelijkheid. Zeker door de recente invoering van eenvoudig witwassen is dat ook wel nodig. Op het formele vlak is de Hoge Raad wat minder scheutig met betrekking tot de positie van de verdachte. Weliswaar mag een opsporingsambtenaar inmiddels niet meer zo maar snuffelen aan/in een inbeslaggenomen elektronische gegevensdrager of geautomatiseerd werk, maar of onrechtmatigheden dienaangaande hard afgestraft dienen te worden kan betwijfeld worden. Bij het ondervragingsrecht en alles wat daarmee samenhangt is het zuinigheid troef op het Korte Voorhout, daar waar Straatsburg de verdachte toch wat ruimer lijkt te bedelen.

Lees de kroniek van het straf(proces)recht in Navigator.

Het burgerlijk procesrecht was ook dit jaar (gelukkig) weer een rustig bezit. Daarmee is echter niet gezegd dat alles koek en ei is. De civiele rechtspraak staat onder druk en dat terwijl de invoering van KEI nog goed en wel van start moet gaan. Dat baart enige zorgen. Maar gelukkig is onze civiele rechtspraak dermate goed en stabiel dat zij ook een periode van grote druk wel zal overleven. Het zou echter mooi zijn wanneer het nieuwe kabinet straks weer ruim baan (en geld) geeft aan de rechtspraak. Want rechtspraak blijft een van de peilers, zo niet de allerbelangrijkste peiler, van onze democratie.

Lees de kroniek van het burgerlijk procesrecht in Navigator.

Lees de kroniek van de Nederlands en Europees constitutioneel recht in Navigator.

Lees de kroniek van het personen- en familierecht in Navigator.

Lees de kroniek van het belastingrecht in Navigator.

Lees de kroniek van het migratierecht in Navigator.

Lees de kroniek van het sociaal recht in Navigator.

Lees de kroniek van het Europees materieel recht in Navigator.

De Hoge Raad heeft het afgelopen jaar relatief weinig arresten op het gebied van het vermogensrecht gewezen; veel zaken betroffen vooral het procesrecht. In deze kroniek worden de belangrijkste uitspraken aangestipt, geordend in de hoofdcategorieën algemeen vermogensrecht, overeenkomstenrecht, schadevergoeding en aansprakelijkheid, goederenrecht en een aparte paragraaf voor piramides en verjaring. Ook wordt daarbij telkens de nieuw verschenen literatuur vermeld. Over het geheel genomen was het business as usual, rechtsvorming op kleine schaal en stapsgewijze wetenschappelijke vooruitgang.

Lees het hele artikel in Navigator.

Hardheid en zuinigheid lijken nog steeds de leidende beginselen die het handelen van het Ministerie van Veiligheid en Justitie bepalen. Van het eerste zien we voorbeelden in het uitvoering geven aan Straatsburgse jurisprudentie over bijvoorbeeld de levenslange gevangenisstraf. Van het tweede in de uitvoering van het recht op rechtsbijstand, maar ook in de operatie om tot een nieuw Wetboek van Strafvordering te komen waarbij het Leitmotiv efficiency lijkt te zijn. De Hoge Raad geeft weliswaar nuttige overzichtsarresten maar meer oog voor fouten van de feitenrechter zou niet misstaan.

Lees het hele artikel in Navigator.

Het Wetsvoorstel open overheid is door de Tweede Kamer aangenomen, het Wetsvoorstel organisatie hoogste bestuursrechtspraak ligt ter behandeling in de Tweede Kamer en digitaal procederen (KEI) gaat echt van start. De rechtsstaat moet geen sluitpost zijn van besluitvorming is de kop die de Raad van State meegeeft aan het persbericht bij het jaarverslag 2015. De indringendheid van de toetsing door de rechter krijgt in het jaarverslag en in concrete uitspraken de aandacht. De zomer werd afgesloten met het rapport van de Commissie rechtseenheid bestuursrecht, over rechtseenheid tussen de Hoge Raad en de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State. Er zijn dus genoeg ontwikkelingen om in deze kroniek op een rij te zetten. De auteurs voegen daar een overzicht van jurisprudentie en publicaties over de kernbegrippen van de Awb en op het gebied van toezicht en handhaving van deze kroniekperiode aan toe.

Lees het hele artikel in Navigator.

Het burgerlijk procesrecht was het afgelopen jaar weer een relatief rustig bezit. Desondanks heeft de Hoge Raad zich over talloze kwesties mogen uitlaten. De belangrijkste daarvan worden in deze kroniek aangestipt, zodat de lezer na lezing weer grotendeels bij is. Dit zou overigens wel eens het laatste jaar van relatieve rust kunnen zijn. Vanaf 1 februari 2017 begint de geleidelijke invoering van de wetgeving rond KEI. Aangenomen mag worden dat die nieuwe wetgeving vanaf dag één tot tal van vragen en discussiepunten gaat leiden. De rechterlijke macht en de advocatuur mogen wat dat betreft dus de borst nat maken.

Lees het hele artikel in Navigator.

Aan de nummer schreven ook mee: Marcelle Reneman, Lieneke Slingenberg, Thomas Spijkerboer, Martijn Stronks, Barend Barentsen, Stefan Sagel, Niels Blokker, Nico Schrijver, Berthy van den Broek, Frank Groothuijse, Ben Schueler, Remy Chavannes, Dorien Verhuls en Anke Strijbos.

Bekijk dit nummer in Navigator.

Twijfel doet zich gelden op vele niveaus: als bijvoorbeeld de Hoge Raad zelf niet twijfelt over de juiste uitleg van EU-regels is hij niet verplicht om antwoorden van het Hof van Justitie EU op vragen van andere rechters, die hieromtrent wel twijfelden, af te wachten of zelf vragen te stellen. Maar twijfel over de precieze betekenis van specifieke wettelijke bepalingen komt in de kroniekperiode bij de Hoge Raad minstens twee keer aan de orde. Het Hof van Justitie EU neemt tijdens de kroniekperiode over een belangrijk punt dan weer twijfel weg in het Europese consumentrecht. Geen twijfel is er ook over de voortgang van de ontwikkeling van het Europees privaatrecht. Geen twijfel is er in ieder geval over het feit dat met name advocaten er goed aan zouden doen de aanwijzingen die de Hoge Raad tot tweemaal toe formuleert over zorgnormen ter harte te nemen.

Op het eerste gezicht leek het een rustig half jaar. Maar met name in september is een aantal (beleids)kwesties in een stroomversnelling geraakt en kwam de Minister van Veiligheid en Justitie in opspraak over de betrokkenheid van de overheidsinstanties bij de foto van Volkert van der G. Op het gebied van wetgeving is het nog even stilte voor de storm (in het kader van de Modernisering Wetboek van Strafvordering), maar de Hoge Raad heeft een groot aantal belangwekkende uitspraken gedaan (al of niet in cassatie in belang der wet). Voor die rechtspraak is in deze kroniek de meeste aandacht.

Het Wetsvoorstel splitsing van de Raad van State en opheffing van de Centrale Raad van Beroep en het College van Beroep voor het bedrijfsleven en de zogenoemde ‘concurrenten-rechtspraak’ hebben het afgelopen half jaar de meeste pennen in beweging gebracht. Voor het overige was het in deze kroniekperiode betrekkelijk rustig. Op het gebied van openbaarheid van bestuur is vooral het een en ander te doen geweest over het wetsvoorstel waarbij de dwangsom bij WOB-zaken uit de wet wordt gehaald. Het voorstel blijkt op verrassend veel weerstand te stuiten. Verder blijven onrechtmatig verkregen bewijs en de bestuurlijke boete belangrijke thema’s en is een aantal interessante uitspraken over het vertrouwensbeginsel gewezen.

Dit jaar is voor het eerst sinds 2012 de voorjaarskroniek (civiele) rechtspleging weer verschenen. Daarin heeft Carla Klaassen aandacht besteed aan belangrijke actuele ontwikkelingen en thema’s op het gebied van de civiele rechtspleging. De onderhavige kroniek concentreert zich daarom als vanouds op de belangrijkste ontwikkelingen in de jurisprudentie van met name de Hoge Raad op het terrein van het burgerlijk procesrecht. Het beeld in de jurisprudentie is grotendeels ook als vanouds: geen revolutionaire ontwikkelingen, maar voldoende uitspraken die de moeite van het signaleren waard zijn. Als echter de rechtspraak naar aanleiding van de pilotreglementen bij de Gerechtshoven Amsterdam en ’s-Hertogenbosch een voorbode is van wat ons te wachten staat na de invoering van KEI, zal er de komende jaren voldoende stof zijn voor deze kroniek.

Komt de Hoge Raad uit zijn ivoren toren? Het gebeurt maar zelden dat de Hoge Raad terugkomt op zijn eerdere rechtspraak. Het is dan ook opvallend als de Hoge Raad in een arrest expliciteert dat het betreffende arrest niet afwijkt van een eerdere beslissing. Vervolgens is het dan weer merkwaardig wanneer de uitleg van de Hoge Raad in de rechtsliteratuur op dat punt dan niet wordt geloofd en verdedigd wordt dat de Hoge Raad ondanks diens eigen zeggen wél is afgeweken van eerder ingeslagen paden. Wat is hier aan de hand? In de kroniekperiode dient zich een aantal van dit soort gevallen aan, waarvan het Berzona-arrest van 11 juli jl. op dat punt het meest opvalt.

In deze kroniek komt de (gestelde) daadkracht van het Ministerie van Veiligheid en Justitie veelvuldig aan de orde. Of het nu bijvoorbeeld gaat om het tegengaan van het uitreizen van Jihadgangers, het tegengaan van faillissementsfraude, of om langer toezicht op ex-gedetineerden, de minister en de staatssecretaris zijn van alle markten thuis. Dit komt terug in het aangekondigde beleid, lopende wetgeving en wetgeving die onlangs in werking is getreden. De misdaad moet en zal waar mogelijk worden bestreden en dan ook nog effectief, als het even kan. Toch toonde het kabinet ook terughoudendheid, bijvoorbeeld waar het ging om het mogelijkerwijs strafbaar stellen van belediging van geloof of geloofsbeleving. En dan zijn er ook nog de conceptwetsvoorstellen om de Grondwet aan te vullen met onder meer het recht op een eerlijk proces. De Hoge Raad heeft op zijn beurt richtinggevende arresten gewezen aangaande het systeem van het oproepen van getuigen op verzoek van de verdediging en het (eenvoudiger) ten laste leggen van grootschalig bezit van kinderporno. Er is dus vooral weer meer strafrecht, maar toch soms ook minder (minder, minder).

Eindelijk is bekend hoe het kabinet invulling wil geven aan de aangekondigde splitsing van de Raad van State en de samenvoeging van de drie hoogste bestuursrechters. Meerdere ontwikkelingen op het gebied van de openbaarheid zijn het vermelden waard. Zo biedt de bestuursrechtspraak steeds meer handvatten om de problematiek van de verbeurde dwangsommen aan veelschrijvers enigszins te beperken, maar er liggen ook voorstellen die tot een meer actief openbaarheidsbeleid nopen. De toepassing van het relativiteitsvereiste heeft tot verduidelijkende en richtinggevende uitspraken geleid. En hoewel de bestuursrechter in toenemende mate is gericht op een spoedige en finale beslechting van het materiële geschil, wordt nog altijd veel geprocedeerd over formele aspecten. Bezwaar- en beroepstermijnen zijn in deze een rijke bron. Maar ook aloude vragen als wie of wat als belanghebbende kan worden aangemerkt en wat een bestuursorgaan of een besluit is kwamen aan de orde. En dan werd er natuurlijk gehandhaafd.

Het burgerlijk procesrecht was het afgelopen jaar een rustig bezit. Die constatering staat evenwel in schril contrast met wat ons te wachten staat. Aangezien de voorjaarskroniek Rechtspleging is vervallen, wordt dat onderwerp in deze kroniek meegenomen. Daarnaast worden vanzelfsprekend de ontwikkelingen in rechtspraak en literatuur aangestipt ‘die u niet gemist mag hebben’.

Na het Srebrenica arrest van 6 september jl., waarin de Hoge Raad in niet mis te verstane bewoordingen de Staat aansprakelijk houdt wegens onrechtmatige daad jegens de eisende partijen in deze zaak, lijken de overige ontwikkelingen in het aansprakelijkheidsrecht slechts klein bier. Met die kanttekening passeren toch nog vele vermeldenswaardige ontwikkelingen in met name rechtspraak en literatuur.

In deze kroniek wordt ruim aandacht besteed aan actuele ontwikkelingen en debatten binnen de strafrechtspraak, aan recent ingediende belangrijke (concept)wetsvoorstellen, aan de levenslange gevangenisstraf en arresten van de Hoge Raad waarin materieelrechtelijke knopen zijn doorgehakt, aan een ministeriële brief over de toekomst van het strafrecht en aan de stand van zaken in de rechtspraak over het coffeeshopbeleid en de Terugkeerrichtlijn en zijn gevolgen voor de straftoemeting. De bestreken periode loopt van april tot en met augustus 2013, met een kleine achterwaartse overschrijding (de besproken arresten van de Hoge Raad dateren van 12 maart 2013).

Barkhuysen en Den Ouden merkten in de kroniek van dit voorjaar op dat het bestuursrecht roerige tijden meemaakt. Dat kan van deze kroniekperiode niet worden gezegd. Er is echter wel het nodige gebeurd. Nieuwe wetgeving is in werking getreden en er is weer de nodige rechtspraak verschenen die aandacht behoeft. Het debat over de vernieuwing van de organisatie van de bestuursrechtspraak heeft zich dit voorjaar en in de zomer voortgezet. En zo is er nog meer dat in deze kroniek aan de orde komt.

De belangrijkste ontwikkelingen van het afgelopen jaar zijn gelegen in de meer algemene ontwikkelingen op rechtsplegingsniveau. Normaliter worden die behandeld in de voorjaarskroniek Rechtspleging. Aangezien die dit jaar niet is verschenen, wordt daar in deze kroniek kort bij stilgestaan. Op het vlak van de jurisprudentie is het beeld als vanouds. Aardverschuivingen hebben niet plaatsgevonden, maar er zijn weer genoeg uitspraken die de moeite waard zijn. De kroniek beperkt zich tot die uitspraken die van belang zijn om het overzicht te behouden.