Het wijdverbreide gebruik van SLAPP's is in sommige lidstaten een punt van ernstige zorg. In 2021 werden er in het kader van de Media Freedom Rapid Response (MFRR) 439 waarschuwingen gedocumenteerd (met aanvallen tegen 778 mediapersonen of -entiteiten) in 24 EU-lidstaten, waaronder SLAPP's. In meer dan 1 op de 5 van deze incidenten (22,1 % - 97 waarschuwingen) kregen media-actoren te maken met juridische gevolgen. Het doel van SLAPP's is niet om toegang tot de rechter te krijgen, maar wel om verweerders te intimideren, te pesten en het zwijgen op te leggen met langdurige procedures, financiële pressiemiddelen en de dreiging met strafrechtelijke sancties. Journalisten zijn niet het enige doelwit; ook mensenrechtenverdedigers en maatschappelijke organisaties, met name die welke zich inzetten voor de mensenrechten en het milieu, worden geconfronteerd met SLAPP's. Samen met de toenemende bedreigingen van hun fysieke en onlineveiligheid, dragen juridische intimidatie en onrechtmatige rechtszaken bij tot een omgeving waarin vijandige activiteiten tegen journalisten toenemen; dit kan een ernstige impact hebben op hun bereidheid en vermogen om hun werk voort te zetten. Een tragisch voorbeeld van het gebruik van SLAPP's is de Maltese journaliste Daphne Caruana Galizia tegen wie er, op het moment dat ze in 2017 werd vermoord, meer dan veertig rechtszaken aanhangig waren gemaakt.

Richtlijn

De Europese Commissie heeft nu een richtlijn voorgesteld die rechtbanken en SLAPP-doelwitten de instrumenten biedt om kennelijk ongegronde of onrechtmatige gerechtelijke procedures te bestrijden. De voorgestelde waarborgen zullen van toepassing zijn in burgerlijke zaken met grensoverschrijdende gevolgen. De waarborgen zullen naar verwachting in het bijzonder ten goede komen aan journalisten en personen of organisaties die zich inzetten voor de verdediging van de grondrechten en diverse andere rechten, zoals milieu- en klimaatrechten, vrouwenrechten, lhbtiq+-rechten, de rechten van personen die tot een raciale of etnische minderheid behoren, arbeidsrechten of godsdienstvrijheid. Maar ook andere personen die betrokken zijn bij publieke participatie inzake aangelegenheden van algemeen belang zullen hiervan kunnen profiteren. De waarborgen zijn erop gericht een evenwicht tot stand te brengen tussen enerzijds toegang tot de rechter en privacyrechten en anderzijds de bescherming van de vrijheid van meningsuiting en van informatie. De belangrijkste elementen van het voorstel zijn de volgende.

Vroegtijdige seponering van kennelijk ongegronde rechtszaken - rechtbanken kunnen in een vroeg stadium beslissen om een rechtszaak te seponeren indien deze kennelijk ongegrond is. In een dergelijke situatie rust de bewijslast op de eiser, die moet aantonen dat de zaak niet kennelijk ongegrond is.

Proceskosten - de eiser draagt alle kosten, met inbegrip van de honoraria van de advocaten van de verweerder, indien een zaak wordt geseponeerd wegens misbruik.

Schadevergoeding - het doelwit van een SLAPP heeft het recht om volledige vergoeding van de materiële en immateriële schade te vorderen en te verkrijgen.

Afschrikkende sancties - om te voorkomen dat eisers een onrechtmatige rechtszaak inleiden, kunnen de rechtbanken afschrikkende sancties opleggen aan degenen die dergelijke zaken voor de rechter brengen.

Bescherming tegen beslissingen van derde landen - de lidstaten moeten de erkenning weigeren van een beslissing van een derde land tegen een persoon met woonplaats in een lidstaat, indien de procedure volgens het recht van de betrokken lidstaat kennelijk ongegrond zou zijn of een misbruik zou vormen. Het doelwit kan ook om vergoeding van de schade en van de kosten vragen in een lidstaat waar hij of zij zijn of haar woonplaats heeft.

Aanbeveling voor de lidstaten

Als aanvulling op de richtlijn heeft de Commissie ook een aanbeveling aangenomen. Dit instrument bevat de onderstaande aanbevelingen voor de lidstaten.

De lidstaten zouden ervoor moeten zorgen dat de nationale rechtskaders de nodige waarborgen bieden, die vergelijkbaar zijn met die op EU-niveau en waarmee binnenlandse SLAPP's kunnen worden aangepakt. Dit houdt onder meer in dat er procedurele waarborgen worden geboden voor een vroegtijdige seponering van kennelijk ongegronde rechtszaken. De lidstaten zouden er ook voor moeten zorgen dat hun regels inzake smaad - een van de meest voorkomende gronden voor het instellen van SLAPP's - geen ongerechtvaardigde gevolgen hebben voor de vrijheid van meningsuiting, voor het bestaan van een open, vrije en pluriforme mediaomgeving, en voor de publieke participatie.

De lidstaten zouden rechtsbeoefenaars en potentiële SLAPP-doelwitten opleiding moeten aanbieden om hun kennis en vaardigheden te verbeteren met het oog op een doeltreffende aanpak van dergelijke rechtszaken. Het Europees netwerk voor justitiële opleiding (ENJO) zou moeten worden betrokken bij de coördinatie en de verspreiding van informatie in alle lidstaten.

De lidstaten zouden bewustmakings- en voorlichtingscampagnes moeten organiseren, zodat journalisten en mensenrechtenverdedigers SLAPP's kunnen herkennen.

De lidstaten zouden SLAPP-doelwitten toegang moeten bieden tot individuele en onafhankelijke steun, zoals steun van advocatenkantoren die SLAPP-doelwitten pro deo verdedigen.

Vanaf 2023 zouden de lidstaten de geaggregeerde gegevens die op nationaal niveau zijn verzameld over kennelijk ongegronde of onrechtmatige gerechtelijke procedures tegen publieke participatie jaarlijks moeten rapporteren aan de Commissie.

Volgende stappen

Het Europees Parlement en de Raad zullen over de voorgestelde richtlijn gaan onderhandelen en zij moeten deze aannemen voordat zij EU-wetgeving kan worden.

De aanbeveling van de Commissie is rechtstreeks toepasselijk. De lidstaten moeten 18 maanden na de aanneming van de aanbeveling aan de Commissie verslag uitbrengen over de uitvoering ervan.