De plannen in de wet staan volgens de KNAW op gespannen voet met de principes van open science en met academische vrijheid. De screeningswet maakt het mogelijk onderzoekers van buiten de Europese Unie te screenen op veiligheidsrisico’s en hen te weigeren als ze niet aan de veiligheidseisen voldoen. Deze wet is volgens de KNAW buiten proportie en ook schadelijk voor de vrijheid van wetenschapsbeoefening. Screening op basis van een vakgebiedenlijst is niet effectief en kan leiden tot schijnveiligheid. Gevoelige kennis kan namelijk ook weglekken op andere manieren dan door onderzoekers die naar Nederland komen. Daarnaast kan de wet leiden tot uitsluiting en discriminatie. Sinds 2022 hanteert de Nederlandse wetenschap de Nationale Leidraad Kennisveiligheid en kunnen wetenschappelijke instellingen voor advies terecht bij het Rijksbreed Loket Kennisveiligheid. Dit systeem lijkt goed te werken. Voor een goede afweging van risico’s bij een samenwerking met een buitenlandse instelling of bij het aanstellen van een onderzoekers van buiten Europa is volgens de KNAW maatwerk nodig:

1. Zet maximaal in op bewustwording en voer geen screening van onderzoekers op basis van vakgebieden of technologieën in.
   Krachtig inzetten op het versterken van bestaande instrumenten en initiatieven gericht op bewustwording en ondersteuning van onderzoekers en bestuurders is het meest effectief. Het stelselmatig screenen van grote groepen inkomende onderzoekers is te weinig fijnmazig en moeilijk uitvoerbaar. Ook leidt het tot schijnveiligheid en werkt het uitsluiting en discriminatie in de hand. Internationale afstemming (op zijn minst op Europees niveau) is nodig om kennisveiligheidsbeleid effectief te laten zijn; als alleen Nederland met maatregelen komt, worden de doelen van het beleid niet bereikt.
2. Ga bij het opstellen van beleid en het treffen van maatregelen uit van een zorgvuldige belangenafweging op basis van maatwerk. Maatregelen moeten in een redelijke verhouding staan tot het gestelde doel. Als minder vergaande maatregelen volstaan, moet daar de voorkeur aan worden gegeven. Bij de afweging van belangen moet er, naast informatie vanuit overheid en veiligheidsdiensten, voldoende ruimte zijn voor vakspecifieke expertise over het onderwerp.
3. Beleg verantwoordelijkheden op een zo laag mogelijk niveau en ontwikkel specifieke afwegingskaders per kennisdomein. Individuele wetenschappers, onderzoeksgroepen en leidinggevenden moeten door zowel de eigen instelling als de overheid worden ondersteund en van informatie worden voorzien. Het moet wel altijd mogelijk zijn om besluitvorming op hoger niveau te laten plaatsvinden. Ondersteuning kan worden versterkt door meer specifieke kaders te ontwikkelen, bijvoorbeeld langs de lijnen van de kennisdomeinen techniek, bètawetenschappen, medische en gezondheidswetenschappen, en sociale en geesteswetenschappen. Risicoafwegingen moeten plaatsvinden op basis van verschillende relevante factoren, zoals onderwerp van onderzoek, fundamenteel of toegepast, geopolitieke situatie en betrouwbaarheid van partnerinstellingen.
4. Differentieer steeds tussen de drie verschillende betekenissen van ‘kennisveiligheid’: 1) ongewenste kennisoverdracht, 2) inmenging en 3) ethische en integriteitskwesties. De term ‘kennisveiligheid’ trekt enerzijds onderwerpen het ‘veiligheidsdomein’ in die daar niet thuishoren (bijvoorbeeld puur economische overwegingen) en is anderzijds onvoldoende dekkend voor de verschillende risico’s waar het in de praktijk over gaat (bijvoorbeeld ethische dilemma’s). Het is essentieel om oog te houden voor deze verschillende betekenissen: afhankelijk van de context moet zorgvuldig onderscheid gemaakt worden tussen soort en mate van risico en de bijbehorende belangen.

Brief van de Minister van OCW over tijdpad wetstraject Screening Kennisveiligheid en uitwerking gewijzigd amendement van het lid Van der Woude c.s. over middelen voor het kennisveiligheidsbeleid Kamerstukken II 2022/23, 36200-VIII, nr. 231

Kennisveiligheid - KNAW position paper

Bron: www.knaw.nl