Bij de Belastingdienst worden in het proces ‘analyse aan de Poort’ aangiften inkomstenbelasting geselecteerd voor controle op onjuistheden. De aangiften worden door query’s (zoekopdrachten) geselecteerd op fiscale risico’s, zoals bedragen die afwijken van contra-informatie, maar daarna volgt een handmatige doorselectie door een kleine groep analisten. Deze analisten konden de aangiften aanmerken voor verdere controle. Deze selectie kon tot 2018 tevens tot een FSV-registratie leiden. In meerdere jaargangen van de ‘handleiding voor de analisten aan de Poort’ heeft PwC beschrijvingen aangetroffen waarbij frauderisico’s worden gebaseerd op onder meer nationaliteit en leeftijd. Zoals PwC schrijft, zijn de handleidingen opgesteld door de analisten aan de Poort, maar hebben ze geen formele status gehad – ze zijn niet voorgelegd aan en goedgekeurd door het management. Volgens de bewindslieden is niet eenduidig vast te stellen of en welke risicobeschrijvingen daadwerkelijk zijn toegepast.

De definitie van (institutioneel) racisme is nog niet volledig uitgekristalliseerd in het maatschappelijk debat en de minister van BZK heeft een adviesaanvraag gedaan voor een juridische definitie van racisme bij het College voor de Rechten van de Mens. In afwachting van dat advies wordt in de brief een appreciatie gegeven van de bevindingen van PwC op basis van de al wel gegeven omschrijving van institutioneel racisme uit de visienota van het College: ‘het gaat bij institutioneel racisme typisch om ingebakken, structurele mechanismen, procedures, gewoontes of gedragsvormen, die in veel verschillende verschijningsvormen kunnen voorkomen en vaak op indirecte, soms lastig herkenbare wijze een nadeel opleveren voor bepaalde groepen mensen op grond van hun afkomst’. Hierbij is een bewuste benadeling, ideologie of racistische opzet niet vereist; de focus ligt op de uitwerking. Zoals het College ook aangeeft kan ‘institutioneel’, volgens de bewindslieden, een bijklank hebben van ‘geïnstitutionaliseerd’ of ‘georganiseerd’, maar hoeft dit niet zo te zijn. Het gaat ook minder om opzet of intentie maar meer om gedragingen die voortkomen uit onbewuste vooroordelen en onwetendheid, wat voor de geraakte mensen natuurlijk niet minder pijnlijk is. Het begrip ‘institutioneel racisme’ is in dit opzicht, anders dan de specificatie ‘institutioneel’ wellicht doet vermoeden, een breder en meeromvattend begrip dan ‘racisme’ in de ideologische betekenis.

Uitgaande daarvan wordt geconcludeerd dat meerdere van de bevindingen en voorbeelden die PwC heeft beschreven onder deze omschrijving van institutioneel racisme vallen. Gedoeld wordt op de passages in de handleidingen voor analisten aan de Poort waarin zonder enige onderbouwing wordt gesteld dat ‘nationaliteiten met een opvallend patroon uitgaven’ en giften aan ‘kerkelijke instellingen alleen met hoofdletters ingediend door allochtonen’ als frauderisico in aanmerking komen.

Toeslagen heeft in het verleden dus gebruik gemaakt van nationaliteit als indicator in het risicoclassificatiemodel Toeslagen zonder deugdelijke grondslag. Daarnaast heeft Toeslagen dubbele nationaliteiten van Nederlandse aanvragers in het Toeslagen Verstrekkingen Systeem verwerkt en de nationaliteit van de aanvragers van kinderopvangtoeslag gebruikt in het kader van de bestrijding van georganiseerde fraude. Voor deze drie overtredingen van de AVG heeft de Autoriteit Persoonsgegevens eerder een boete opgelegd. Deze werkwijzen van Toeslagen konden als gevolg hebben dat verschillende groepen burgers een grotere kans hadden om geselecteerd te worden voor een handmatige beoordeling, en hebben daarmee geleid tot een onbedoelde ongelijkheid in de behandeling tussen mensen. Dit gold onder andere voor Nederlanders met lage inkomens en alleenstaanden, maar ook voor mensen met een andere nationaliteit, zonder dat hier een deugdelijke grondslag voor was. Dit kwalificeert daarmee als een vorm van institutioneel racisme, zoals omschreven door het College.

De staatssecretarissen gaan hierover samen met de Belastingdienst en Toeslagen in gesprek met het College voor de Rechten van de Mens en de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme. De Belastingdienst en Toeslagen zullen hen daarnaast om hulp vragen om hiervan te leren en te zorgen dat iets dergelijks in de toekomst niet nogmaals gebeurt. Wel realiseren zij zich dat de inzichten ten aanzien van institutioneel racisme nog geen gemeengoed zijn. En dat ook in het verleden niet waren. Maar dat ontslaat hen niet van de plicht om de dialoog over institutioneel racisme binnen de Belastingdienst en Toeslagen aan te gaan. Niet een vrijblijvende dialoog, maar een dialoog gebaseerd op het bewustzijn dat onbewust en onopzettelijk gedrag heeft plaatsgevonden dat een uitwerking heeft gehad binnen specifieke groepen.

De Landsadvocaat is gevraagd om advies over de juridische gevolgen van een mogelijke schending van grondrechten bij de selectie van aangiften voor onderzoek (op basis van het proces ‘analyse aan de Poort’) voor een door de inspecteur vastgestelde aanslag.

Ondertussen ligt het ‘Intensief Toezicht op aan de Poort geselecteerde aangiften’ stil en wordt pas hervat wanneer volledig duidelijk is dat het proces ‘analyse aan de Poort’ aan alle eisen voldoet op het gebied van rechtmatigheid, privacy en herleidbaarheid.