Voor wie is een uitspraak van de Raad van State in de eerste plaats bedoeld? Voor degene die in hoger beroep is gegaan, lijkt me. Toch is dat blijkbaar niet het uitgangspunt. Op 22 oktober 2014 hoorde ik live op NPO Radio 1 hoe een uitspraak van de Raad van State een ondernemer op het verkeerde been zette. Hoofdrolspeler was pomphouder Ewout Klok, die in hoger beroep ging tegen een boete voor het verkopen van alcohol in zijn benzinestation.
Tijdens de uitzending las hij de uitspraak van de Raad van State. Zijn belangrijkste vraag was: mag ik nou wel of geen alcohol verkopen in mijn tankstation? Maar op die vraag vond hij in de uitspraak geen duidelijk antwoord. Hieronder treft u eerst een vrijwel letterlijke transcriptie van het radiofragment aan, hoewel het veel leuker is om het gewoon te beluisteren. Het duurt ongeveer vier minuten. Daarna ga ik in op de inhoud van de uitspraak. Tot slot leest u hoe rechterlijke uitspraken leesbaar gemaakt kunnen worden zonder dat de juridische inhoud daaronder lijdt.
Wat ervaart de lezer bij het lezen van een uitspraak van de Raad van State?
Journalist: Wij zitten samen nu de hele lap tekst te bestuderen. Meneer Klok, komt u er eens bij. Bent u nu wijzer? Mag u nu drank verkopen of niet?
Ewout Klok: Ik zie hier staan: ‘het betoog slaagt niet’, maar het is wel echt een hele lap tekst. Dit valt in drie minuten niet te lezen. Alleen ik ben wel heel erg gespannen nu want ik zie soms teksten staan ‘het betoog slaagt’ daar bedoelen ze mij mee en ‘het betoog slaagt niet’ daar bedoelen ze de minister mee [zucht]. Een hele snelle conclusie betekent dat dat hoop biedt.
Journalist: Ze zeggen ‘het hoger beroep is gegrond verklaard’ maar er staat ook ‘bepaalt dat rechtsgevolgen van het besluit geheel in stand blijven’. Dat wil toch gewoon zeggen dat het besluit, of het gevolg dat er geen alcohol verkocht mag worden, dat dat gewoon in stand blijft? Dus u mag volgens mij nog steeds geen alcohol schenken.
Ewout Klok: Nou die conclusie vind ik nou wat te kort door de bocht.
Journalist: Ja is dat zo?
Ewout Klok: Ik ben het met je eens dat er staat ‘bepaalt dat de rechtsgevolgen van dat besluit geheel in stand blijven’ maar ook ‘veroordeelt de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport tot vergoeding van de bij de in verband’ – wacht even…
Journalist: Belt u even met de advocaat.
Ewout Klok: Ja, ik ga om half elf met mijn advocaat in overleg. Ja, je ziet zelf hoeveel lap tekst dit is. Het is allemaal juridische taal. Het is voor mij heel lastig om dit nu heel snel te beoordelen.
Journalist: Ingewikkeld.
Ewout Klok: Ja, ingewikkeld.
Journalist: De champagne, die staat hier naast ons maar mag die open?
Ewout Klok: Ik hoop dat die dadelijk open mag alleen ik kan het nu nog niet zien. Dat is wel een beetje frustrerend moet ik eerlijk zeggen. Je hoort de spanning in mijn stem en de opgewondenheid.
Journalist: De proceskosten moeten trouwens door de minister worden betaald. Dat zou er weer op duiden dat de minister in het ongelijk is gesteld.
Ewout Klok: Ja, ik hoop dat dit positief is want ik zie nu ook allemaal artikelnummers dus ja het is echt heel lastig hoor om hier nu heel snel een reactie op te geven. Ik had gehoopt dat er een hele korte uitspraak was.
Journalist: En dat u na vijftien jaar weer alcohol mocht verkopen hè?
Ewout Klok: Oh man, dan geef ik je nu een dikke kus zelfs!
Journalist: Echt waar?
Ewout Klok: Ja, dat wordt wat vanmorgen. Alleen, laat ik nu niet te blij zijn en te opgewonden zijn. Ik ben het met je eens: die laatste zin, dat het dus – hoe stond dat daar? – ‘bepaalt dat de rechtsgevolgen van dat besluit geheel in stand blijven’. Dat hangt als een zwaard van Damokles voor mij nu in dit geval boven deze zaak. Weet u wat ik doe? Ik ga dadelijk mijn advocaat direct bellen, maar die zal nu ook aan het lezen zijn want dit is echt heel actueel. We zien het nu net, we klikken erop en we zijn in de uitzending dus dit is echt heel actueel. Laat ik dadelijk eerst in overleg gaan met mijn advocaat. Is het misschien voor de luisteraar interessant dat ik dadelijk terugkom met een reactie?
Studio: Niet alleen voor de luisteraar, hoor. Maar Martijn, wij hebben hem ook even opgezocht. Er staat ook wel heel duidelijk: ‘Het hoger beroep is gegrond. De aangevallen uitspraak dient te worden vernietigd.’ Dus dat zijn de eerdere uitspraken van de rechter. ‘Doende hetgeen de rechtbank zou behoren te doen, zal de Afdeling het beroep tegen het besluit op bezwaar van de minister van blablabla alsnog gegrond verklaren’. En dan zou er staan dat het eerdere besluit vernietigd moet worden.
Journalist: Ja, en dat betekent dus eigenlijk dat er gewoon weer alcohol verkocht mag worden.
Studio: Ja, dus het is die ene zin over het geheel in stand houden van het eerdere besluit dat schept de verwarring. Maar voor de rest lijkt alles erop dat meneer Klok in het gelijk gesteld wordt. Het is wel spannend!
Journalist: Ik hou nog even gepaste afstand van meneer Klok, want hij gaat mij zo meteen zoenen als het echt waar is.
Ewout Klok: Je kan nu een proefproces uitlokken door de champagne gewoon te ontkurken en dan zie je wat er gebeurt en dan is het meteen duidelijk.
Journalist: Ja, dat is ook een idee. Wij maken even een kleine pas op de plaats en wij melden ons zodra wij weten dat het juridisch helemaal klopt. Hè meneer Klok? Maar de tekenen zijn redelijk gunstig als ik het zo mag zeggen.
Ewout Klok: Ja, de tekenen zijn gunstig.
Journalist: Wat een verwarring allemaal.
Ewout Klok: Ja, erg he?
Wat stond er nu eigenlijk in de uitspraak?
Later in de uitzending slaat de opgetogen stemming om. Er komt een persbericht online waarin duidelijk staat dat alcoholverkoop bij benzinestations verboden blijft. Als we de uitspraak zelf erbij pakken, is dat inderdaad op te maken uit de zin: ‘Bepaalt dat de rechtsgevolgen van dat besluit geheel in stand blijven’.
Maar waarom heeft de Raad van State het besluit van de rechtbank toch nietig verklaard? Dat heeft een procedurele reden. De Raad van State is het namelijk met Ewout Klok eens dat de minister haar besluit op het bezwaar onvoldoende heeft gemotiveerd. En ‘dat de rechtbank ten onrechte niet is ingegaan op de door haar in beroep aangevoerde grond dat het besluit op bezwaar ontoereikend is gemotiveerd’.
Daarom beoordeelt de Raad van State het bezwaar zelf. Met als conclusie: ‘dat de minister zich in redelijkheid op het standpunt heeft kunnen stellen dat de voornoemde discriminatieverboden uit het EVRM en het IVBPR niet zijn geschonden en er derhalve geen grond bestaat artikel 22, eerste lid, aanhef en onder a, van de DHW onverbindend te verklaren wegens strijd met die verboden’. Bent u er nog? Kort gezegd: net als de minister komt ook de Raad van State tot de conclusie dat het bezwaar van Ewout Klok ongegrond is. Hij mag geen alcohol verkopen in zijn tankstation.
Drie adviezen voor begrijpelijke uitspraken
Misschien heeft u naar het radiofragment geluisterd alsof het een sketch was. En dan is het zelfs grappig. Maar helaas is het geen grap en Ewout Klok is niet de enige die een rechterlijke uitspraak die hem aangaat niet begrijpt. Blijkbaar is de taal van het recht zo losgezongen van de dagelijkse taal dat de burger zich niet meer aangesproken voelt. En dat is kwalijk, want dat ondermijnt het vertrouwen in de rechtspraak.
Een veelgehoorde verdediging is dat de taal van het recht nu eenmaal een op zichzelf staande taal is. Maar als je beter kijkt naar deze uitspraak van de Raad van State, is het niet alleen de juridische taal die het probleem vormt. Daarom volgen nu drie adviezen:
1. Formuleer een duidelijke kern en licht die daarna toe
Voor de lezer is het belangrijkste nieuws in deze uitspraak dat er niets verandert: de rechtsgevolgen van het eerdere besluit blijven in stand. Maar dat is juridische taal en dat kan problemen opleveren als de lezer ‘gewoon’ een burger is. Voeg dus een concretiserende zin in dagelijkse taal toe, zoals ‘Dat betekent dat alcohol verkopen bij benzinestations verboden blijft.’
In het fragment is te horen dat de lezer voortdurend zoekt naar het antwoord op zijn belangrijkste vraag. Omdat dat antwoord er niet duidelijk in staat, althans niet concreet genoeg, begrijpt hij niets van de rest van de tekst. Begin dus met de kern en geef dan pas gedetailleerde toelichting.
2. Maak de tekst scanbaar
Je hoort Ewout Klok in het fragment meerdere malen verzuchten dat de uitspraak zo lang is: ‘een hele lap tekst’, ‘dit valt in drie minuten niet te lezen’ en ‘ik had gehoopt op een korte uitspraak’. Elke lezer heeft behoefte aan een tekst die in één oogopslag te overzien is. Dat geldt niet alleen voor burgers, maar ook voor juridische professionals. Je doet dus iedereen een plezier door een scanbare tekst te maken. Maar hoe doe je dat?
In de eerste plaats door voor een heldere opbouw te zorgen. In elk geval moet er een duidelijk zichtbare scheiding zijn tussen inhoud en proces. Die lopen in de huidige uitspraak zodanig door elkaar dat de lezer het spoor bijster raakt. De informatie lijkt ook tegenstrijdig: de minister moet de proceskosten betalen, wat erop duidt dat de minister ongelijk heeft, maar tegelijkertijd blijven de rechtsgevolgen van het besluit van de minister in stand. Hoe kan dat?
Dat wordt pas duidelijk als je begrijpt dat deze uitspraak eigenlijk uit twee delen bestaat, die zich op twee verschillende niveaus afspelen. Enerzijds gaat het over de inhoud, dus over de vraag of Ewout Klok alcohol mag verkopen in de winkel bij zijn tankstation. Anderzijds oordeelt de Raad van State over de bezwaarprocedure zelf: is die op de juiste manier verlopen? Maar omdat deze twee niveaus niet duidelijk gescheiden zijn, weet de lezer niet op welke vraag hij het antwoord leest.
Daarnaast is deze tekst gebaat bij lezersgerichte koppen. Als je de uitspraak van de Raad van State uitprint, zie je inderdaad een woordenbrij van zeven pagina’s. Er zijn geen koppen die je de weg wijzen. En dat is een groot gemis.
3. Zorg voor duidelijke verwijzingen
Deze uitspraak van de Raad van State is het sluitstuk van een jarenlang proces. In het procesverloop lees ik dat er zeven teksten voorafgegaan zijn aan deze uitspraak. In de uitspraak wordt verwezen naar deze teksten, maar het is dan vaak niet duidelijk over welke tekst het gaat. Zeker bij een eerste scan is dat verwarrend. Zo horen we Ewout Klok het volgende zeggen: ‘Ik zie hier staan: ‘het betoog slaagt niet’, maar het is wel echt een hele lap tekst. Dit valt in drie minuten niet te lezen. Alleen ik ben wel heel erg gespannen nu want ik zie soms teksten staan ‘het betoog slaagt’ daar bedoelen ze mij mee en ‘het betoog slaagt niet’ daar bedoelen ze de minister mee [zucht].’
In de uitspraak staan inderdaad verschillende zinnen waaruit de lezer niet meteen kan opmaken naar welke teksten de Raad van State verwijst. Neem deze zin:
‘Nu de door de rechtbank gegeven motivering waarom het beroep ongegrond is slechts in zeer beperkte mate is ontleend aan het besluit op bezwaar met het daarin overgenomen advies van de VWS-commissie en deze motivering voornamelijk is gebaseerd op overwegingen die voor het eerst in het bij de rechtbank ingediende verweerschrift en de daarover ter zitting gegeven nadere uitleg zijn geformuleerd, kan niet worden geoordeeld dat de rechtbank deze grond bij haar beoordeling heeft betrokken.’
Waarschijnlijk moet u deze zin drie keer lezen om hem te begrijpen. Niet alleen leken, maar ook juristen moeten hierover zeker nadenken. Wat staat er nu eigenlijk? Over welke teksten gaat dit?
Als ik het goed begrijp, verwijst deze zin naar drie teksten die aan deze uitspraak voorafgegaan zijn: het besluit van de minister als antwoord op het bezwaar van Ewout Klok tegen de boete die hem is opgelegd (1), de uitspraak van de rechtbank (2), en een verweerschrift dat de minister heeft ingediend (3). Maar dat laatste verwart mij, want in het procesverloop zie ik alleen een verweerschrift staan dat na de uitspraak van de rechtbank is ingediend. Het kan dus niet zo zijn dat de rechtbank zich op dat verweerschrift heeft gebaseerd, terwijl deze zin dat wel lijkt te suggereren.
Een mogelijke verklaring is dat de opsomming van teksten onder ‘Procesverloop’ niet compleet is en er ook voorafgaand aan de rechtszaak een verweerschrift is ingediend. Maar voor de leek is dat niet te begrijpen, want die kan niet weten dat dat verweerschrift bestaat. Deze tekst staat immers niet bij het procesverloop vermeld. Een andere mogelijkheid is dat de minister haar besluit pas voor het eerst na de uitspraak van de rechtbank in het verweerschrift bij het hoger beroep (tekst 3) heeft gemotiveerd. En dan is de redenering in bovenstaande zin weer lastig te begrijpen. Kortom: een leek komt hier niet uit.
Toch is het voor de schrijver waarschijnlijk relatief eenvoudig om deze zin begrijpelijk te maken. Die weet als het goed is namelijk wel precies wat hij wil zeggen en over welke teksten hij het heeft. Een simpele tip is om de teksten onder het kopje ‘Procesverloop’ te nummeren en dat nummer te vermelden bij verwijzingen. In bovenstaande alinea heb ik dat ter illustratie ook gedaan. De inhoud blijft hetzelfde, maar de lezer hoeft niet meer te gissen. En ja, de geciteerde zin uit de uitspraak is natuurlijk veel te lang. Die zou geknipt moeten worden in meerdere korte zinnen. Maar dat is een bekend advies dat juristen ongetwijfeld vaker hebben gehoord.
Kan dat: leesbaar en juridisch correct?
Ik geef al jaren trainingen aan juristen. En ik heb gemerkt dat de angst onder hen groot is dat de juridische inhoud lijdt onder toegankelijkheid. Maar die angst is ongegrond. Toegankelijkheid en inhoud hoeven namelijk helemaal niet op gespannen voet te staan. Sterker nog, om het in Einsteins woorden te zeggen: ‘Als je het niet simpel kunt uitleggen, begrijp je het zelf niet.’ Bovenstaande adviezen gaan helemaal niet ten koste van het juridische karakter van de tekst. Ik durf zelfs te stellen dat een toegankelijk geschreven uitspraak ook juridisch gezien steviger staat.
Want het risico van een onbegrijpelijke juridische tekst is groot. Om te beginnen is er het risico dat de lezer de tekst anders interpreteert dan die bedoeld is. Zo dacht Ewout Klok onterecht dat hij de champagne kon ontkurken. En is dat zo gek? De journalisten, die waarschijnlijk meer ervaring hebben met juridische teksten, dachten in eerste instantie ook dat de kurk van de fles kon. Deze tekst bereikt zijn doel dus niet en dat is kwalijk. Dergelijke onbegrijpelijke uitspraken leiden namelijk tot misverstanden en zelfs tot onnodige vervolgprocedures waarin de betekenis van de uitspraak zelf ter discussie staat.
Maar het belangrijkste risico is natuurlijk dat burgers hun vertrouwen in de rechtspraak verliezen. Want hoe kun je vertrouwen hebben in een instituut dat geheimtaal spreekt? Een instituut dat jou op kosten jaagt omdat het niet eens de moeite neemt om zijn besluit duidelijk te verwoorden? Een besluit dat bovendien enorme gevolgen voor jou heeft? Ewout Klok kan een dure advocaat inhuren om de uitspraak voor hem te vertalen. Burgers die dat geld niet hebben blijven gewoon in het duister tasten. Dat is de luisteraars van deze uitzending wel duidelijk geworden. En dat zou de rechtspraak zich moeten aantrekken.
Bron afbeelding: Rainer_Maria
