Tegenwoordig is online winkelen populairder dan ooit. Voor consumenten kan het ook problematischer zijn dan ooit. Online handelaren maken bijvoorbeeld gebruik van dark patterns – ontwerpelementen in de gebruikersinterface die consumentengedrag kunnen manipuleren. De Europese Commissie heeft, nadat de Digital Fairness Fitness Check tekortkomingen heeft blootgelegd, de Digital Fairness Act aangekondigd. De instrumenten van het EU-consumentenrecht (de Richtlijn oneerlijke handelspraktijken en de Richtlijn consumentenrechten) zijn niet voldoende om het gebruik van dark patterns reguleren. Het proefschrift van Constanța Roșca onderzoekt hoe dark patterns effectief kunnen worden gereguleerd binnen het EU-consumentenrecht. Door het academische debat binnen over consumentenrechten te verbinden met discussies over technologie-regulering in de recht- en technologieliteratuur, biedt dit proefschrift een uitgebreid overzicht van de mogelijkheden en de problemen die kunnen ontstaan bij het reguleren van dark patterns. Deze analyse erkent dat dark patterns niet alleen een instrument zijn voor gedragsmatige uitbuiting van consumenten, maar ook sociaal-technische artefacten – een mogelijk product van technologiegebruik (A/B-testen) in het ontwerpen van digitale producten, zoals de gebruikersinterfaces van e-commercewebsites. Het kaderen van dark patterns als sociaal-technische artefacten biedt een nieuwe verklaring voor de lage nalevingspercentages van de instrumenten van het EU-consumentenrecht in digitale markten. Het huidige technologieneutrale beleid, dat geen rekening houdt met specifieke technologische fenomenen of de manier waarop deze worden ontwikkeld, kan ervoor zorgen dat goed uitgeruste, maar kwaadwillende marktspelers de grenzen van de wet testen in het ontwerp van hun consumentgerichte gebruikersinterfaces, terwijl het onvoldoende houvast biedt aan minder bemiddelde, goedbedoelende marktactoren bij het ontwerpen van conforme digitale producten. Bovendien kan technologieneutrale regelgeving toezichthouders terughoudender maken om op te treden, waardoor het juridische systeem wordt blootgesteld aan een vicieuze cirkel van niet-naleving. Lage handhavingsniveaus kunnen ertoe leiden dat sommige marktactoren digitale omgevingen als rechtsvrije zones beschouwen.

Het proefschrift maakt ook gebruik van web measurement-literatuur om de technische haalbaarheid van detectiemethoden voor onwettige dark patterns te verkennen, met als doel de handhaving in digitale markten te verbeteren. Roșca laat zien dat het technisch mogelijk is om de detectie van bepaalde onwettige dark patterns op digitale platforms, zoals e-commercewebsites, te automatiseren. Tegelijkertijd heeft de wijze waarop technologie-regulering wordt ontworpen invloed op de technische haalbaarheid van dergelijke methoden. Technologieneutrale regelgeving impliceert variabiliteit en volatiliteit in het ontwerp, wat de ontwikkeling van generaliseerbare en duurzame detectiemethoden bemoeilijkt. Door niet in te grijpen in de structuur van websites (waar informatie beschikbaar worden gesteld), kan een technologieneutraal regelgevingskader ertoe leiden dat relevante gegevens niet openbaar toegankelijk zijn. Bovendien vereisen geautomatiseerde data-analysemethoden indicatoren van onwettigheid, die moeilijk af te leiden zijn uit technologieneutrale regelgeving. De bevindingen van deze analyse tonen aan dat technologiespecifieke wetgeving mogelijk noodzakelijk is voor zowel effectieve regelgeving als handhaving in digitale markten. Roșca stelt voor dat meer specifieke regelgeving, in de vorm van directe voorschriften of verboden op bepaalde ontwerpelementen van de gebruikersinterface de beste manier is om dark patterns in de Digital Fairness Act te reguleren.

Roșca verdedigde haar proefschrift op 2 december 2024 aan de Universiteit Maastricht. Haar onderzoek werd begeleid door prof. Michael Faure, dr. Cătălina Goanță en dr. Gerasimos Spanakis.

Constanța Roșca
Digital Arms for Digital Consumer Harms: Mapping Legal and Technical Solutions for Dark Patterns in EU Consumer Law

Een boek gebaseerd op Rosca’s proefschrift werd op 12 december 2024 in open access gepubliceerd door Maastricht University Press