Het is gericht aan ‘EU institutions, national governments and parliaments’, maar uitdrukkelijk ook aan ‘political parties, media and civil society, and online platforms.’ Het is tamelijk deprimerend. Het bevat ook een paragraaf over ‘Safety of Journalists’ die begint met te herinneren aan de aanslagen op de journalisten Daphne Caruana Galizia in Malta en Jan Kuciak en zijn verloofde Martina Kušnírová in Slowakije. ‘One common trait of these murders was that they were preceded by physical and legal threats to the victims.’

Tegen Caruana Galizia liepen 42 civiele acties toen zij werd vermoord, veelal van Maltese politici en hun zakenrelaties,¹ wier mogelijke corruptie en banden met georganiseerde misdaad zij onderzocht (en die na haar dood gewoon voortprocedeerden tegen haar familieleden).² Zij was op weg naar haar bank toen zij werd vermoord: haar rekeningen waren beslagen in verband met vier lasteraanklachten van Malta’s minister van economische zaken.³ In 2019 demonstreerde de Kroatische Journalistenvereniging tegen 1.100 toen in Kroatië lopende lasterprocedures tegen journalisten. Maar ook in Italië en het VK is de juridische positie van journalisten zorgelijk.

Er is een term voor intimidatieprocedures van machtige/rijke partijen die iets te verliezen of te verbergen hebben tegen journalisten en maatschappelijke organisaties die politiek of commercieel hinderlijke onderwerpen of mogelijke misstanden zoals corruptie aan de orde stellen in het algemeen belang: SLAPP - Strategic Lawsuits Against Public Participation.⁴ De schadeclaims zijn soms bizar en meestal kansloos, maar het gaat de klagers ook niet om veroordeling, maar om intimideren, financieel en mentaal uitputten en smoren van hinderlijke journalisten of burgers, door hoge proceskosten, beslaglegging, karaktermoord en aangiften van strafbare feiten. Het US Supreme Court gebruikte in 1952 al de term chilling effect voor de zelfcensuur die het gevolg kan zijn. Ook het EHRM⁵ gebruikt die term bij zijn zoeken naar een balans tussen de persvrijheid en het recht op bescherming tegen reputatiebeschadiging; want dat is de andere kant: journalisten en civil society moeten wel betrouwbare informatie hebben voordat zij beschuldigingen of verdenkingen uiten.

De VS, Canada en Australia hebben anti-SLAPP-wet­geving die het mogelijk maakt om vexatoire acties tegen journalisten of civil society vroegtijdig niet-ontvankelijk te verklaren en de klager in de kosten te veroordelen en zo nodig te beboeten wegens misbruik van procesrecht.

De Commissie signaleert dat SLAPPs in de EU steeds vaker en in steeds meer lidstaten voorkomen en ook dat zij opzettelijk aangebracht worden in andere, voor de klager gunstiger, jurisdicties om het duurder en moeilijker te maken voor de gedaagde journalist of maatschappelijke organisatie. Ook veel van de schadeclaims tegen ­Caruana Galizia liepen buiten Malta, één zeer bedreigende, van een Maltese bank, in de VS. De Commissie constateert: ‘The fact that online media content is accessible across jurisdictions may open the way for forum shopping and hamper effective access to justice and judicial cooperation.’ Dat impliceert overigens wijziging van de Brussel I en Rome II Verordeningen van de EU over rechterlijke bevoegdheid en erkenning van civiele vonnissen en over niet-contractuele verbintenissen. De Commissie kondigt een ‘initiative’ aan om journalisten en civil society te beschermen tegen SLAPPs. Het Europese Parlement vraagt daar al sinds 2018 om, maar EU-Commissaris Timmermans schreef het EP toen nog dat hij de EU niet bevoegd achtte tot harmonisatie op dit terrein.⁶ De vraag is dus wat het ‘initiative’ gaat inhouden. Kennelijk (nog) geen Richtlijnvoorstel, al is dat al wel ontworpen door een groep NGOs en mensenrechtenorganisaties.⁷ Er komt eerst een expert group ‘with the aim to bring together expertise, exchange and disseminate best practices on legal support for journalists and other actors confronted with SLAPP cases’ en ‘dedicated judicial training to help judges to identify abusive litigation and use the available tools to address it.’ De vraag rijst hoe dat moet in lid­staten waar het kennelijk juist politici zijn die SLAPPs instellen (en wellicht de meeste media en rechtersbenoemingen beheersen). Misschien is ook daarom een Richtlijnvoorstel niet opportuun; aanneming is wellicht niet waarschijnlijker dan aanneming van de rechtsstatelijke voorwaarden in de EU-vijfjarenbegroting en -corona-steunpot.

Hoe is het in Nederland? Ook hier bestaan zorgen, maar worden geen anti-SLAPP-maatregelen overwogen, al noemt de Minister van J&V SLAPPs wel in zijn brief ‘Naar een veiliger samenleving’⁸ aan de Tweede Kamer. Vooralsnog lijkt fysieke en online bedreiging van journalisten een groter probleem, zoals weer bleek toen de NOS zich genoodzaakt zag zijn logo van zijn satellietwagens af te halen. In 2019 is een Meldpunt Persveilig opgericht dat dit jaar al 105 meldingen van bedreiging of mishandeling van journalisten ontving; 36 keer is aangifte gedaan. Evenals bij geweld(sdreiging) tegen hulpverleners worden ook bij geweld(sdreiging) tegen journalisten hogere straffen geëist en opgelegd. In Nederland lijkt de persvrijheid dus vooralsnog meer van onder dan van boven bedreigd te worden, maar helemaal zeker is dat niet: een geslaagde SLAPP blijft denkelijk buiten beeld. Dat die vrijheid – en niet alleen zij – vooralsnog vooral van onderen bedreigd wordt, is overigens al akelig genoeg.

Dit Vooraf wordt gepubliceerd in NJB 2020/2973, afl. 43

Afbeelding: pixabay

1. Elaine Allaby, ‘After journalist’s murder, efforts to combat SLAPP in Europe’, Columbia
Journalism Review, 24 april 2019.
2. Idem.
3. Idem.
4. George W. Pring & Penelope Canan, SLAPPs: Getting Sued for Speaking Out, Temple University Press, 1996.
5. Bijvoorbeeld: Mosley v. UK (2011) en Axel Springer AG v. Germany II (2014).
6. www.anagomes.eu/PublicDocs/974f0440-6c8c-48e3-bee4-80e6ced9735e.pdf
7. www.ecpmf.eu/wp-content/uploads/2020/11/anti-SLAPP-model-directive-paper_final.pdf
8. Kamerstukken II 2017/18, 28 684, nr. 524.