Het idee lijkt aantrekkelijk in zijn eenvoud en zijn appel aan de notie dat er iets gedaan moet worden voor de groep die de geglobaliseerde innovatie niet bijbeent; tegen de groeiende ongelijkheid tussen die groep en degenen die van innovatie en globalisering profiteren. Het heeft een zeker Bommelgehalte. We hadden het zelf kunnen bedenken, jonge vriend. Dat is dan ook gebeurd: in het Europees parlement was al eerder door rapporteur Mady Delvaux voorgesteld om een robot(winst)belasting te overwegen, maar de aangenomen resolutie verwerpt dat idee en roept alleen op tot regulering van met name de aansprakelijkheids- en ethische aspecten van robotisering.²

Gates vindt dat als de inzet van een robot de baan opheft van een mens die $ 50.000 verdiende en die daarover belasting betaalde, die robot datzelfde bedrag aan belasting moet betalen, en dat die belasting gebruikt moet worden om arbeid te financieren waar wèl behoefte aan is, die niet door robots gedaan kan worden omdat er juist menselijke empathie voor nodig is, en de inzet waarvan niet aan de invisible hand overgelaten kan worden, zoals (bejaarden)zorg, remedial teaching, opbouwwerk, en dergelijke. Het lijkt een tweesnijdend zwaard: als straks alle vrachtwagens zichzelf rijden, worden meer dan drie miljoen Amerikaanse vrachtrijders werkloos, terwijl tegelijk dringend behoefte bestaat aan 3 miljoen extra zorg- en hulpverleners, onderwijzers, etc. Afgezien van het afstemmingsprobleem (Amerikaanse truckdrivers zijn denkelijk in het algemeen niet van het type dat na een korte omscholing zal floreren in de thuiszorg), lijkt zo’n substitutie een goed idee.

Erg helder over de uitvoering is Gates niet, maar kennelijk moet ofwel het gebruik van robots belast worden, zoals een milieuheffing gebruik van milieuonvriendelijke processen belast en een financiële transactiebelasting het gebruik van de financiële infrastructuur belast, ofwel de winst (extra) belast worden die met robots gemaakt wordt door besparing op arbeidskosten.

Veel economen zijn meteen over Gates heen gevallen met een keur aan houtsnijdende tegenargumenten, onder wie de voormalige minister van financiën van de VS Lawrence Summers³ en de Griekse voormalige crisisminister van financiën Yanis Varoufakis,⁴ maar niemand lijkt een kennelijke denkfout in het voorstel te zijn opgevallen: als die robot dezelfde belasting betaalt als voorheen de overbodig gemaakte werknemer(s), blijft het overheidsbudget gelijk, en dat ging al op aan het bestaande beleid, zodat de beoogde 3 miljoen extra banen waarvoor empathie nodig is er niet uit gefinancierd kunnen worden. Daarvoor zal de winstbelasting omhoog moeten ten opzichte van de pre-robotiseringsituatie om het loonheffingsverlies goed te maken, en dat is niet een boodschap waarmee presidentskandidaten in de VS gekozen plegen te worden, wellicht tenzij de robotisering zoveel meer winst oplevert dan de voorafgaande menselijke arbeid dat het tarief niet omhoog hoeft om toch een substantiële meeropbrengst aan winstbelasting op te leveren.

Wat daar van zij, droid duties lijken bij voorbaat onuitvoerbaar, want wat is een ‘robot’? Welke definitie de belastingwetgever ook kiest, zij zal ofwel meteen ontweken kunnen worden door de robotbranche, ofwel zodanig overinclusive zijn dat het eerder een innovatiebelasting of een algemene kapitaalinvesteringsbelasting is. Is de nieuwste Tesla een robot of een auto? Is alles waar artificial intelligence althans zelflerende software in zit een robot?

De critici wijzen er op dat in het (recente) verleden technologische ontwikkelingen zo vaak banen hebben gekost (veel bankfilialen, reisbureaus en winkels zijn bijvoorbeeld gesloten) maar dat zij ook (andere) banen en vooruitgang hebben opgeleverd en dat er geen reden is om juist (de inzet van of de winst gemaakt met) robots te belasten. Zo’n belasting remt bovendien technische innovatie (dat is expliciet Gates’ bedoeling, om de maatschappij langer tijd te geven om zich aan te passen) en zet het land daardoor op concurrentie-achterstand jegens landen die zo’n belasting niet heffen en die dus met de extra innovatiewinsten (en de belastingopbrengst daarover) gaan strijken. Terwijl de wereldwijde fiscale beleidsconcurrentie toch al moordend is. Summers wijst er ook op dat de met technologische innovatie gemaakte nieuwe producten en diensten beter zijn dan de oude en dat zij gemak en prijsdaling meebrengen: zelfrijdende trucks zijn veiliger en efficiënter dan mensbestuurde trucks; vliegtickets boek je online; mobiel bellen kost bijna niets meer. Een veel beter idee lijkt het hem om innovatie juist te omarmen en er zo veel mogelijk mee te verdienen (hetgeen tot meer belastingopbrengst leidt), om vervolgens dat inkomen beter te verdelen – al dan niet via belastingheffing – en bijvoorbeeld in omscholing en arbeidsprogramma’s te investeren, zodat er (veel) minder achterblijvers zijn.

Varoufakis heeft al iets in die richting bedacht: hij wil een universal basic dividend (UBD) waarmee iedereen rechtstreeks meeprofiteert van innovatiewinsten. Het gaat kennelijk om een hybride kapitaals- én winstbelasting: bij elke aandelenemissie moet een aantal aandelen geplaatst worden bij een sovereign wealth fund, dat daarmee (dividend)inkomen genereert dat aan alle burgers wordt uitgekeerd, met name aan hen die het nodig hebben. Aldus wordt de hele maatschappij aandeelhouder in alle kapitaalvennootschappen en ontvangen alle burgers dividend (als er winst is en die wordt uitgekeerd). Een theoretisch wellicht briljant idee (het algemene belang als stille vennoot), maar men begrijpt waarom de andere EU-ministers van financiën tijdens de Griekse budgetcrisis wel eens wanhopig van hem werden.

Dat neemt niet weg dat er wel degelijk een probleem is: hoe de verliezers van de geglobaliseerde technologische revolutie binnenboord te houden? Misschien kan de Bill & Melissa Gates Foundation een prijsvraag uitschrijven. Varoufakis doet vast mee.

Dit Vooraf is ook gepubliceerd in NJB 2017/616, afl. 11.

Bron afbeelding: frankieleon