Langzaam maar zeker wordt duidelijk dat de problemen bij de Belastingdienst nog veel groter zijn dan de toeslagenaffaire die nu in de schijnwerpers staat. Inmiddels is ook duidelijk dat verboden praktijken zoals het gebruik van etnisch profileren en geheime zwarte lijsten al veel langer plaatsvinden, soms al jaren, ook bijvoorbeeld bij de inkomstenbelasting. Over andere overheidsinstanties komen eveneens steeds meer signalen naar buiten dat gegevens worden gedeeld en geanalyseerd in strijd met de regels. Burgers weten daar niet van en kunnen zich er nauwelijks tegen verweren.
Onlangs kwam naar buiten dat het COA ongeoorloofd uiterst gevoelige gegevens deelde met de politie. Zonder dat sprake is van enige verdenking worden asielzoekers daardoor gecriminaliseerd. Na mediadruk stopte het COA afgelopen zomer met het delen van de gegevens. De politie lijkt de illegaal verkregen gegevens echter niet te hebben verwijderd.
Bij het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid werd een fraudebestrijdingssysteem ontwikkeld onder de naam SyRI (Systeem Risico Indicatie). Hierin koppelde de overheid allerlei gegevens van burgers uit verschillende bronnen. Het gedrag van burgers werd geanalyseerd en mensen in risicogroepen werden vervolgens extra in de gaten gehouden of kregen bijvoorbeeld inspecteurs op bezoek. Toen de praktijken vorig jaar aan de rechter werden voorgelegd, was die kraakhelder dat dit in strijd was met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Een vernietigende uitspraak stelt dat de inbreuken op de levens van gewone burgers volkomen disproportioneel zijn.
Bij Defensie legde de minister onlangs het experimentele Land Information Manoeuvre Centre stil, dat op grote schaal data verzamelde over de Nederlandse samenleving. Bij Justitie duiken steeds opnieuw plannen op om DNA-gegevens van alle Nederlanders centraal op te slaan. De lijst met overheidsexperimenten groeit maar door. De Algemene Rekenkamer publiceerde recent een rapport waaruit bleek dat de Nederlandse overheid op tenminste 86 plekken algoritmes inzet, maar dat daaraan niet altijd voldoende eisen worden gesteld.
De overheid voelt een grote druk om verschillende maatschappelijke problemen aan te pakken. Het verzamelen en analyseren van gegevens kan uiteraard helpen om bepaalde problemen meer inzichtelijk te maken en beter te begrijpen. Op die manier komen mogelijk ook andere, nieuwe oplossingen in beeld. Maar grote databestanden en geavanceerde analyses zijn geen doel op zich, ze kunnen hooguit een middel zijn om tot oplossingen te komen. Het is in elk geval geen universele oplossing voor alle problemen.
En zelfs als meer gegevens kunnen bijdragen aan oplossingen, is voorzichtigheid geboden vanwege de risico’s die eraan zijn verbonden. Elke aanpak moet ruimte blijven houden voor uitzonderingen en binnen de regels blijven.
Wat betreft ruimte voor uitzonderingen: te vaak staan nu de gegevens centraal in plaats van de burgers om wie het gaat, gegevens die regelmatig incompleet zijn of onjuistheden bevatten. Soms is de werkelijkheid ingewikkelder dan een dataset laat zien en kan een datagedreven aanpak onrechtvaardige resultaten opleveren. In zulke gevallen is het heel lastig voor burgers om zich tegen de conclusies en beslissingen te verweren. Transparantie is dan belangrijker dan blind vertrouwen op de gegevens.
Wat betreft de regels: regelmatig stellen overheidsfunctionarissen dat de juridische regels in het bestuursrecht en het privacyrecht te knellend zijn om hun werk goed te kunnen doen. Echter, die regels zijn er juist ter bescherming van burgers. De overheid is er vóór de burger. Als de overheid criminaliteit, fraude en andere misstanden wil bestrijden, is het niet meer dan redelijk dat ze zich daarbij zelf aan de wet houdt. Anders wordt het middel erger dan de kwaal.
Kortom, de overheid zou misschien iets minder moeten inzetten op (enkel) een datagedreven aanpak. Het is een van de instrumenten in de gereedschapskist, eentje die gericht en selectief moet worden toegepast wanneer nodig. Als je een hamer hebt, lijkt elk probleem op een spijker, zo gaat het gezegde, maar toch is het precies de valkuil waar we nu lijken in te trappen.
Bron afbeelding: Pixabay