Dat Leicester City dit seizoen de Premier League wist te winnen, was misschien een voorteken. Niets is onmogelijk, zo werd bevestigd op 24 juni 2016, diezelfde dag nog uitgeroepen tot Independence Day door een uitzinnige Nigel Farage.
Zwartgallige reacties op Brexit waren er meteen ook, behalve het einde van de EU en het Verenigd Koninkrijk werd zelfs het mogelijke einde van Europa (Gareth Davies (VU)) aangekondigd. In ieder geval zijn breuklijnen en middelpuntvliedende krachten genoeg in beeld gekomen. De roep om nieuwe referenda was voorspelbaar. Uiteraard verlangt Geert Wilders nu een referendum over Nexit. Coen Teulings ziet het zo’n vaart niet lopen. Hij vreest eerder het door Marine Le Pen gedroomde scenario: een Frexit. In de media duiken inmiddels ook Bailgium en Quitaly op als meer dan alleen maar flauwe woordspelingen. Dondert de EU werkelijk in elkaar?
Ook het Verenigd Koninkrijk staat aan het begin van dit nieuwe tijdperk bepaald niet als een huis. Schotland voelt zich uit de EU ‘geduwd’ door Engelsen en Welshmen. De kans op een nieuwe Schotse stemming over onafhankelijkheid is daarom groot en de kans op een andere uitkomst dan in 2014 evenzeer. En ook Noord-Ierland dat nadrukkelijk de vruchten heeft geplukt van het Britse EU-lidmaatschap zal zich beraden op zijn toekomst. De Noord-Ieren zien in ieder geval een onzekere toekomst voor zich met opnieuw een grens in het Zuiden en wellicht, in ieder geval duikt het begrip opeens weer op, herleving van de Troubles. In andere EU-lidstaten, Spanje bijvoorbeeld, zijn ten dele vergelijkbare ontwikkelingen (roep om onafhankelijkheid van bepaalde regio’s, verzoek om zelfstandige toetreding tot de EU) niet ondenkbaar.
Niet alleen deze breuklijnen springen in het oog: lager opgeleiden hebben in meerderheid voor Brexit gestemd, terwijl hoger opgeleiden meer heil zagen in Bremain, het platteland is in meerderheid tegen een langer verblijf in de EU, terwijl London City zich, zoals ook mocht worden verwacht, een stevig voorstander van het EU-lidmaatschap heeft getoond. In het algemeen blijkt men overigens in gebieden die baat hebben (gehad) van ‘Brussel’ eerder tegen dan voor Brexit te hebben gestemd. Wat de leden van het Leave-kamp heeft bewogen, is uiteraard niet voor ieder van hen hetzelfde, maar zonder veel risico kan men stellen dat het gaat om onvrede over de bemoeizucht van de EU, de Brusselse bureaucratie en technocratie en het democratic deficit, de wens het politiek establishment een hak te willen zetten, angst voor migratie (inclusief angst voor verlies van werkgelegenheid en cultuur), vrees voor terrorisme, onvrede over mondialisering en globalisering, maar ook de wens terug te keren naar oude tijden en een zekere hang naar ‘avontuur’. Niets is immers onmogelijk. Leicester City heeft het zojuist nog bewezen…
Het meest opmerkelijk is een andere tweedeling: die tussen jong (Bremain) en oud (Brexit). Aangrijpend waren beelden van jonge mensen die geloven in Europa, althans in een groter verbond van mensen dan de nationale staat, en die vlak na het bekend worden van de uitslag vertwijfeld spraken over hun toekomst, angstig leken zelfs.
Sommigen barstten in huilen uit.1 Spreken van een generatiekloof drukt niet genoeg uit waar het om gaat. De beroemde oud-voetballer Gary Lineker twitterde bijvoorbeeld: Feel ashamed of my generation. We’ve let down our children and their children. Hetzelfde medium werd benut door Simon Schama: Overwhelmingly the under 30s voted to Remain; their elders have disinherited them. En waar dat laatste normaal gesproken niet zomaar gaat, kon dit nu wel gebeuren met een enkele stem in een procedure waarin een gewone meerderheid volstond, na een campagne die gedomineerd werd door onderbuikgevoelens en aantoonbare onwaarheden en waarin gevoel kon winnen van feiten. De toekomst van de jongeren van nu, maar ook die van de generaties na hen, is in deze sfeer met een enkele stem bepaald. Ook hun lot is bezegeld.
Het is gemakkelijker voor de Britten om uit de EU te stappen en zo een zware wissel te trekken op de toekomst van velen, dan voor Nederland om de Grondwet aan te passen. Waar zijn hier de checks and balances? Het leert opnieuw iets over referenda, de voorwaarden waaronder zij gehouden kunnen worden en de vraag welke waarde aan de uitslag kan en mag worden gehecht. Als het, zoals in dit geval, om meer dan een raadgevend referendum gaat, rijzen voor de hand liggende vragen: is een minimumopkomst vereist, een gekwalificeerde meerderheid, wellicht zelfs een tweede ronde? En wat mij betreft is bij onderwerpen van het gehalte als dat van Brexit de vraag hoe de belangen van toekomstige generaties kunnen worden gewaarborgd. Wie geeft hen een stem? Kan dat werkelijk, ongeacht het thema, aan de kiezer van nu worden overgelaten?
Een steeds hechter verbond tussen de volkeren van Europa … De zoektocht van een zestal nationale staten naar vrede en stabiliteit in het naoorlogse tijdperk heeft velen uiteindelijk inderdaad veiligheid, vrijheden en welvaart in een verenigd Europa opgeleverd. Ongekende mogelijkheden. Het verband tussen deze verworvenheden en het grotere verbond2 bleek met de jaren echter steeds moeilijker aan te tonen en het verhaal pro gek genoeg steeds lastiger te vertellen. Tekenend is dat op een van onze krantensites onder de kop ‘Wat betekent Brexit voor u?’ onder meer werd ingegaan op de vraag of onze stedentripjes nu nog wel gewoon doorgang kunnen vinden.
‘Leiderschap is nu hard nodig’. Het is in deze tijden een obligaat zinnetje. Meestal verwijzen we daarbij naar anderen, politici, onze leiders. Laten we onszelf, de burgers van het verenigd Europa, niet vergeten. Leiderschap en verantwoordelijkheidsbesef moeten voorkomen dat anderen, en dan bedoel ik in het bijzonder diegenen wier naam wij nog niet kennen, straks verstoken blijven van ongekende mogelijkheden.
Dit Vooraf verschijnt ook in NJB 2016/1275, afl. 26.
Bron afbeelding: (Mick Baker)rooster
1. Meer nog dan bij de Schotten roept het lage opkomstpercentage onder Britse jongeren wel vragen op.
2. Het verbond werd weliswaar steeds groter (van 6 naar 28 lidstaten), maar bepaald niet hechter.
