De clashes tussen politiek en rechtspraak elders in de wereld waren de afgelopen weken wel heel groot. Natuurlijk spelen politieke opvattingen van de hoofdrolspelers een rol, maar die verklaren nog niet waarom de instituties waaraan ze leiding geven hen onder zulke verschillende omstandigheden in hun keiharde kritiek op de rechtspraak volgen.
Om dit te begrijpen, pakte ik The Righteous Mind; Why Good People are Divided by Politics and Religion van Jonathan Haidt (2012). Volgens hem beschikken alle mensen over tenminste vijf morele smaken: zorg, eerlijkheid, heiligheid, autoriteit en loyaliteit. ‘Liberals’ zijn vooral geïnteresseerd in zorg en eerlijkheid; ‘conservatives’ ontkennen het belang daarvan niet, maar hechten ook aan het belang van de laatste drie. Vroeger werd dan gesproken over God, Koning en Vaderland. Nu herkennen ook progressieve klimaatactivisten de smaak van heiligheid als ze denken aan ‘de natuur’, de smaak van autoriteit als ze naar Greta Thunberg luisteren en de smaak van loyaliteit als ze solidair zijn met degenen die op de A12 geplakt zaten. Mij gaat het hier om loyaliteit.
President Trump vroeg op 18 maart om impeachment van rechter James Boasberg die had bevolen dat vliegtuigen waarmee Venezolaanse verdachten werden gedeporteerd moesten terugkeren. Zijn bevel werd genegeerd en inmiddels weigert het ministerie van justitie nadere vragen van die rechter te beantwoorden. Waarom? ‘I need loyalty. I expect loyalty’, zei de president een week na zijn eerste inauguratie acht jaar geleden tegen FBI-directeur Comey,1 die vervolgens werd ontslagen. Van die loyaliteit geven deze justitieambtenaren nu blijk.
Op 23 maart j.l. stemde in Israël het kabinet van premier Netanyahu unaniem – in zijn afwezigheid – voor een motie van wantrouwen tegen Advocaat-Generaal Gali Baharav-Miara om haar ontslag te versnellen. Volgens minister van justitie Levin maakte zij zich schuldig aan unfitting conduct en waren er substantive, and prolonged differences of opinion tussen haar en de regering. Dat laatste is een ontslaggrond als daardoor effectieve samenwerking onmogelijk wordt. De Advocaat-Generaal kan beslissingen nemen over de lopende vervolging van de premier wegens drie beschuldigingen van corruptie. Past het in een rechtsstaat dat de voltallige regering die wordt geleid door de verdachte de aanklager probeert te ontslaan? Nee, maar het getuigt wel van loyaliteit.
In Frankrijk is Marine le Pen op 31 maart j.l. wegens het verduisteren van € 4 miljoen aan EU-fondsen veroordeeld tot twee jaar huisarrest met enkelband en twee jaar voorwaardelijke gevangenisstraf, en ook een verbod om de komende vijf jaar mee te doen aan verkiezingen. De rechters hebben diverse doodsbedreigingen ontvangen. Loyale aanhangers van een massabeweging kunnen ver gaan.
Versta me niet verkeerd. Loyaliteit is in ons dagelijks leven veel waard. Ouders zijn loyaal aan hun kinderen, mensen houden van hun voetbalclub, hun wijk of hun dorp, of ze zijn ontroerd als ze in een verre ambassade met koningsdag een haring aangeboden krijgen. Loyaliteit is een morele emotie die je ertoe brengt mooie dingen te doen voor mensen of organisaties waarmee je je verbonden voelt.
De politiek is een loyaliteitsfabriek. Partijen organiseren verbondenheid. Dat schept verplichtingen, bijvoorbeeld als ‘hun’ ministers fouten maken. ‘Hier staat een minister met lef, die zegt wat ze vindt’, zei Geert Wilders toen zijn minister Faber werd aangevallen. Natuurlijk steunde hij haar: alleen verstokte liberals die de morele smaak van loyaliteit missen, begrijpen dat niet. Die snappen ook niet dat heel veel mensen het gevoel hebben dat hun baas hen bij wat tegenwind te gemakkelijk voor de bus gooit. Deze mensen ervaren in hun dagelijks leven een gemis aan loyaliteit.
Dit laatste voorbeeld illustreert tegelijk dat loyaliteit soms zwaarder weegt dan zorg (of het voorkomen van nadeel) voor anderen en rechtvaardigheid. Zo is het nu eenmaal. Bij het politieke ambacht hoort het om vuile handen te maken. Een regeerakkoord bevat haast per definitie verplichtingen die volgens een van de partijen onvoldoende rekening houden met het voldoende voorkomen van schade of met een eerlijke afweging van belangen.
Er zijn echter grenzen, bijvoorbeeld als de rechtsstaat in het geding raakt zoals in de drie buitenlandse voorbeelden. Dan dreigt politieke loyaliteit op een criminele transactie te gaan lijken: ik bescherm jou als jij mijn vuile klussen opknapt. En omgekeerd. Maar zoals criminelen elkaar als het erop aankomt laten vallen, kunnen politieke leiders dat ook doen. Misschien hintte Baharav-Miara onbedoeld daarop toen ze in reactie op de verwijten over de indringende meningsverschillen en het ontbreken van noodzakelijk vertrouwen erop wees dat ze de regering had verdedigd in meer dan 2000 zaken, met inbegrip van zaken die de oorlog met Hamas betroffen, ‘such as petitions against the government’s humanitarian aid policy to Gaza, administrative detention, and other controversial policies. (…) The (no-confidence) motion does not seek to advance trust, but rather loyalty to the political echelon’.2
Loyaliteit doet ertoe; dat moeten mensen met een wat individualistisch, liberaal wereldbeeld beseffen. Maar good people die beter weten dat loyaliteit veel waard is, horen te beseffen dat te veel loyaliteit net zomin goed is als te veel zorg of te veel procedurele rechtvaardigheid. Helaas durven zij niet altijd de noodzakelijke tegenspraak te leveren uit vrees niet loyaal te lijken. Dan moet de kritiek van elders komen. Soms doen politici en ambtenaren dat, die zich meer gebonden achten aan het landsbelang dan aan dat van politieke leiders die hun eigen belang vooropstellen. En in een rechtsstaat bieden rechters zo nodig weerwoord door het recht toe te passen, vanwege de opdracht die hun medeburgers hen hebben toevertrouwd. Ook dat is een vorm van loyaliteit.
Dit Vooraf is gepubliceerd in NJB 2025/696, afl. 13
Afbeelding: ©istock
Voetnoten
1 abcnews.go.com/Politics/comey-book-claims-president-trump-sought-loyalty-mafia/story?id=54420635.
2 ‘Ministers unanimously vote no confidence in AG, beginning formal process to dismiss her’, The Times of Israel 4 april 2025.
