Wat ligt er in het verschiet? Aan het begin van een nieuw NJB-jaar een logische vraag: wat kunnen we verwachten? Meestal pakken we dan een liniaal en kiezen een niet al te scherpe hoek: we zoeken de nabije toekomst in het verlengde van het recente verleden en gaan daarbij uit van een geleidelijke ontwikkeling.
Zo zal de aandacht ook dit jaar, mede gelet op de op handen zijnde EU-due diligence-regelgeving (CSDDD), het hoger beroep in Milieudefensie/Shell en het inzicht dat opportunistisch optredende industrieën weinig te vrezen hebben van overheidshandhaving (Tata Steel, Chemours), uitgaan naar zorgplichten van (multinationale) ondernemingen in verband met hun voetafdruk. Paul Verbruggen heeft inmiddels de term productieaansprakelijkheid gemunt: waar consumenten al lang worden beschermd tegen onveilige producten door productenaansprakelijkheid, verdient ook de samenleving bescherming tegen de belasting door het productieproces op mens en milieu (Productieaansprakelijkheid, Tilburg 2023). En natuurlijk gaat de belangstelling uit naar de versterking van de waarborgfunctie van de Awb en naar de ‘opvolging’ van Deliveroo (wanneer vallen zzp’ers onder het regime van de arbeidsovereenkomst?): de Hoge Raad maakte pas op de plaats juist omdat de problematiek op de politieke agenda staat (HR:2023:443). In november is de internetconsultatie over een voorstel voor een ‘Wet verduidelijking beoordeling arbeidsrelaties en rechtsvermoeden’ afgerond. Wijst dat de weg?
Intussen is de vraag of we nog wel zo naar de nabije toekomst kunnen kijken. Het met behulp van een liniaal doortrekken van lijnen die al zijn ingezet, doet geen recht aan de gebeurtenissen van de afgelopen tijd. Disruptieve ontwikkelingen (opkomst AI, crises en oorlog, klimaatverandering) zijn het nieuwe normaal. Niet alleen zijn zij lastiger te voorzien en hun ontwrichtende effecten moeilijker te voorspellen, zij kunnen ook voor stevige schokken in de rechtsontwikkeling zorgen, al was het maar omdat het bekende arsenaal niet werkt en nieuwe instrumenten moeten worden ontwikkeld. Hoewel met sommige gebeurtenissen rekening kan worden gehouden en scenario’s kunnen worden uitgedacht, neem de uitslag van de Amerikaanse presidentsverkiezingen, leert de jongste geschiedenis (uitbraak coronacrisis, inval in Oekraïne, 7 oktober 2023) dat de wichelroede niet veel minder grip geeft op de toekomst dan de liniaal. We voelen ons prettiger bij de laatste maar houden daarbij onszelf voor de gek. Wie had begin 2023 de samenstelling voorspeld van het gezelschap dat afgelopen week in Landgoed De Zwaluwenberg de toekomst van ons land besprak?
Disruptieve ontwikkelingen zetten de toon en zullen ook de NJB-kolommen beheersen. Uiteraard geldt dat voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen en de vraag of de Supreme Court zal toestaan dat Trump van verkiezingsbiljetten wordt geweerd. Maar er is meer. Ook in ons land is de bindende kracht van de samenleving in het geding: met een groeiende groep, autonomen en soevereinen, dreigen we het contact definitief te verliezen. De rechterlijke macht is bezorgd over verstoring en verstopping (herhaalde wrakingsverzoeken) en de kwaliteit van veel optredende gemachtigden maar vooral ook over de gevolgen daarvan voor degenen die worden ‘bijgestaan’. Is het weren van deze gemachtigden, het van stal halen van leerstukken als misbruik van procesrecht de juiste weg? Hoe herstellen we als samenleving nu het contact?
Na de coronacrisis, bij uitstek ontwrichtend, lijkt dan wel sprake van een zekere normalisering, nu de rookwolken zijn opgetrokken blijkt ook hier dat we te veel vertrouwen op de maakbaarheid van de samenleving. Met het beschikbaar stellen van een zak met geld, dat ging de afgelopen jaren toch wel heel gemakkelijk, is nog niet werkelijk verandering gerealiseerd. Het enkele ‘schuiven met geld’ (compensatie na de toeslagenaffaire en bij ‘Groningen’) blijkt al lastig, laat staan het realiseren van daadwerkelijke verandering (in de gezondheidszorg bijvoorbeeld of op de woningmarkt). Te licht denken over wat grootschalige verandering vraagt, daarover te gemakkelijk praten door politici en bewindspersonen die de druk vanuit de samenleving natuurlijk voelen, schept verwachtingen die alleen maar teleurgesteld kunnen worden.
Wat de oorlog in Oekraïne betreft staan we op een keerpunt, nu de steun voor Zelensky c.s. afbrokkelt, het VS-budget voor militaire steun lijkt uitgeput en Trump zijn schaduw vooruit werpt. Intussen is er alle reden voor bezorgdheid. Zweden bereidt zijn bevolking mentaal voor op een oorlog met Rusland. Laten wij dat voldoende op ons inwerken? Vergezocht? Niets met het NJB te maken? Recente disruptieve geopolitieke ontwikkelingen, neem de gebeurtenissen in Israël en Gaza, bereiken ‘Den Haag’ (Zuid-Afrika/Israël voor het Internationaal Gerechtshof) en beroeren onze politiek, onze samenleving en zelfs ons recht en onze rechtspraak (mogen ambtenaren demonstreren tegen ‘eigen’ beleid?; mag de Staat F35-onderdelen aan Israël blijven leveren? (RBDHA:2023:19744)).
Ons land wordt volgens de winnaar van de lokale verkiezingen echter weer ‘voor de Nederlander’. Hoewel sommigen achteraf een juiste voorspelling claimen, is ook de uitslag van deze verkiezingen een disruptieve ontwikkeling die leert dat ingezette lijnen niet zonder meer kunnen worden doorgetrokken. De beruchte motie over de spreidingswet zorgde meteen voor staatsrechtelijke ‘vernieuwing’: de naam van Yeşilgöz is vanaf nu in ieder geval verbonden aan ‘staatsrechtelijk vandalisme’. Die van Wilders aan heel veel meer maar in ieder geval ook aan ‘ijskast’ (waarin vergaande opvattingen en plannen kunnen worden gestald) en ‘prullenbak’ waarin de meester-tacticus (‘en nu jullie!’) afgelopen week enkele extreme wetsvoorstellen deponeerde en daarmee offerde. Dit jaar zal blijken of dossiers die geen uitstel kunnen verdragen (klimaat, stikstof) verder op achterstand worden gezet doordat ingezet beleid wordt afgekapt. Tot nu toe hebben PVV, NSC, VVD en BBB vooral over de Grondwet en de rechtsstaat gesproken, juist om het eens te worden over datgene waar écht niet aan te tornen valt. Dat klinkt positief, maar wat ik dan toch vooral naast de onderhandelingstafel zie staan bij zo’n afpel-discussie is een prullenbak.
Dit Vooraf wordt gepubliceerd in NJB 2024/138, afl. 3
Afbeelding: Pixabay
