De Nederlandse overheid probeert onrechtmatig verblijf van vreemdelingen tegen te gaan. Zij maakt hierbij gebruik van ‘het recht’, een term die Mieke Kox in haar proefschrift gebruikt voor alle wettelijke normen, beleidsregels en de wijze waarop deze door betrokken instellingen worden uitgevoerd. Er is sinds begin jaren negentig steeds meer recht gericht op het ontmoedigen van onrechtmatig verblijf bijgekomen. Dit roept de vraag op hoe dit recht ertoe doet voor onrechtmatig verblijvende vreemdelingen en wat dit betekent voor de werking van het recht. Deze vraag heeft centraal gestaan in het proefschrift dat is gebaseerd op etnografisch veldwerk onder 105 vreemdelingen. 

Het proefschrift, dat is ingestoken vanuit het rechtssociologische legal consciousness concept, laat zien dat vreemdelingen het recht zien als een alomvattend, gelaagd systeem dat eerst hun onrechtmatig verblijf creëert en hen vervolgens tot het gebrek aan verblijfsrecht reduceert. Dit systeem – en de hiermee gepaard gaande restricties, uitsluitingspraktijken en controlemechanismen – manifesteert zich op talloze manieren en momenten in het dagelijkse leven van vreemdelingen. Het veroorzaakt langdurig leed bij hen. Hoewel de vreemdelingen de keuze van de overheid voor een restrictief systeem doorgaans begrijpen, betwijfelen zij of het huidige systeem in overeenstemming is met het recht. Zij geloven dat hun mensenrechten onvoldoende gerespecteerd worden in dit systeem waardoor het naar hun idee niet gerechtvaardigd kan worden. Het systeem kampt bijgevolg met een legitimiteitstekort dat mede maakt dat vreemdelingen zich niet juridisch noch moreel verplicht voelen zich hieraan te conformeren. Integendeel, zij zijn uit pragmatisme of wanhoop eerder geneigd het recht te mobiliseren of zich hiertegen te verzetten om zo hun onrechtmatig verblijf te continueren. 

Het proefschrift laat enerzijds zien dat het recht er veel toe doet voor vreemdelingen. Het is erg machtig vanwege de constitutieve effecten die het voor hen met zich brengt, oftewel de (indirecte) invloed die het recht heeft op dagelijks, sociaal, existentieel en juridisch niveau. Anderzijds doet het recht er niet zo veel toe voor vreemdelingen. Het is namelijk vrij machteloos als het wordt bezien vanuit een instrumentele bril nu het vreemdelingen slechts beperkt aanzet tot vertrek terwijl de overheid het slechts ten dele kan afdwingen. Het recht doet er niet voor alle vreemdelingen even veel toe omdat de migratiegeschiedenis, sociale inbedding en aspiraties van de vreemdelingen de impact van de constitutieve en instrumentele effecten van het recht mede bepalen. Echter, alle vreemdelingen worden op enigerlei wijze geraakt door het recht. Dit legt de juridische, morele en instrumentele grenzen van het recht in het vreemdelingendomein bloot. Het proefschrift eindigt daarom met een pleidooi voor een op mensenrechten gebaseerde, empirisch legitieme en gedifferentieerde inzet van het recht in dit domein. Hoewel een dergelijke inzet van het recht ingaat tegen nationale en Europese trends waarin meer grip op migratie middels repressie, controle en uitsluiting centraal staat, zou het volgens Kox niet langer geaccepteerd mogen worden dat onrechtmatig verblijf getracht wordt tegen te gaan middels recht dat vreemdelingen opzettelijk en langdurig leed bezorgt. Daar is het recht immers niet voor bedoeld.

Kox verdedigde haar proefschrift op  9 februari 2024.
Promotoren: prof. dr. Richard Staring (EUR) en prof. mr. dr. Miranda Boone (UL).  

Mieke Kox
Unravelling unauthorized migrants’ legal consciousness processes

Verkrijgbaar via Eleven: https://www.elevenpub.com/en/product/100-16415_Unravelling-unauthorized-migrants-legal-consciousness-processes, 320 p., € 75

ISBN 978 90 4730 209 4