Inleiding

Het zeer giftige koolmonoxide (chemische formule CO)  is overal aanwezig, omdat het ontstaat als bijproduct bij de verbranding van fossiele en natuurlijke brandstoffen, zoals aardgas, olie, hout en houtskool. Zelfs het menselijk lichaam produceert een klein beetje koolmonoxide, dat via de longen wordt uitgeademd.

Iedereen komt dus voortdurend met koolmonoxide in aanraking. Die alledaagsheid is wellicht de oorzaak dat het met zoveel nonchalance wordt behandeld. Ook medische opleidingen hebben nauwelijks nog aandacht voor de ooit gevreesde ‘kolendamp’ die in het steenkolentijdperk veel slachtoffers maakte¹.

Maar die levensgevaarlijke ‘kolendamp’ is terug van weggeweest, als de koolmonoxide in uitlaatgassen op de weg, op het water en in de luchtvaart; in de rookgassen van cv ketels, houtkachels, open haarden, gasfornuizen, kookstellen en barbecues. Voor de volksgezondheid heeft dat grote gevolgen, die nog niet goed in kaart zijn gebracht, maar die ontegenzeggelijk meespelen in de stijgende zorgkosten en tal van maatschappelijke problemen.    

Koolmonoxide in Nederland

In 2015 publiceerde de Onderzoeksraad voor de Veiligheid het rapport ‘Koolmonoxide: onderschat en onbegrepen gevaar’.² Het ging over de gevaren van koolmonoxide in huis, met name als gevolg van defecte gasinstallaties, zoals cv ketels. De Onderzoeksraad constateerde dat koolmonoxidevergiftiging veel vaker voorkomt dan gedacht, mede omdat artsen de symptomen niet herkennen, zodat de meeste gevallen niet gerapporteerd worden.

Vrijwel gelijktijdig publiceerde de gemeente Utrecht de resultaten van een technisch onderzoek van 160 woningen, waaruit bleek dat in 5% van die woningen de waarden voor koolmonoxide te hoog waren, óók in nieuwbouw. Dat kwam door onvoldoende ventilatie en mankementen aan gasinstallaties: maar liefst 29% van de onderzochte cv ketels bleek niet in orde.

De afgelopen twee jaar maakten twee fabrikanten van cv ketels bekend dat in de periode 2005-2011 in Nederland bijna 300.000 cv ketels zijn geïnstalleerd met een verhoogd risico op brand en lekkage van koolmonoxide.³ De fabrikanten zijn een reparatie actie begonnen, maar dat kan geruime tijd duren. Het is technisch goed mogelijk om een cv ketel te maken die zichzelf uitschakelt bij lekkage van koolmonoxide, wat per ketel niet meer dan 20 euro hoeft te kosten. Er ligt dus een mooie taak voor de overheid om dat in wetgeving te verplichten, maar onze overheid reageert opvallend ongeïnteresseerd en traag als het over koolmonoxide gaat.    

Vorig jaar publiceerde het Longfonds een onderzoek naar het binnenklimaat van 749 woningen. Daaruit bleek dat in één op de zeven woningen de lucht ongezond was, vooral door het koken op gas, waarbij ook altijd koolmonoxide ontstaat. In Nederlandse woningen hangen ook nog 600.000 keukengeisers die geen behoorlijke afvoer van de rookgassen hebben. Dat slecht geventileerde keukens een zeer ongezonde omgeving zijn, is ook gebleken uit ander wetenschappelijk onderzoek.⁴

Een zorgelijk punt is de houtkachel, die door de overheid helaas wordt aanbevolen in plaats van het veel schonere aardgas. Hout is namelijk een vervuilende brandstof die veel schadelijke rookgassen produceert. Houtkachels zijn bovendien moeilijk regelbaar en bij verkeerd gebruik ontstaat direct veel koolmonoxide. Dit is niet alleen een risico voor de bewoners van het huis, maar ook voor de omgeving. Wie de houtkachel van de buurman ruikt, ademt ook diens koolmonoxide.

De grootste bron van koolmonoxide is het intensieve wegverkeer, ondanks het feit dat de meeste moderne voertuigen zijn uitgerust met een driewegkatalysator die de koolmonoxide in de uitlaatgassen onschadelijk maakt. Zo’n katalysator werkt echter pas bij een hoge bedrijfstemperatuur, dus korte ritjes met een koude motor en voortsukkelen in de file, zorgen voor schadelijke uitlaatgassen. Er zijn bovendien nog veel verkeersdeelnemers zonder katalysator in de uitlaat, zoals oldtimers, motorfietsen en scooters.

In de watersport bestaat een extra groot risico voor koolmonoxidevergiftiging, omdat scheepsmotoren en buitenboordmotoren niet met een katalysator zijn uitgerust.⁵ De uitlaatgassen daarvan kunnen tot enkele procenten koolmonoxide bevatten, wat een dodelijk gevaar oplevert bij inademen. Zulke uitlaatgassen worden meestal gekoeld, waardoor ze in een dunne laag op het water blijven zweven, wat het voor zwemmers extra gevaarlijk maakt. Diverse landen hebben wetgeving die de risico’s in de watersport moet beteugelen, maar het blijft vooral een zaak van goede voorlichting en bewustwording, iets wat in Nederland nog ontbreekt.  

Zo’n verhoogd risico op koolmonoxidevergiftiging bestaat bij alle verbrandingsmotoren zonder katalysator, zoals generatoren, grasmaaiers, kettingzagen, strimmers en veel landbouwmachines. Mensen die zulke machines gebruiken, moeten altijd bedacht zijn op de gevaren.     

En ten slotte moet roken worden genoemd als een bron van koolmonoxide, ook als de roker niet inhaleert, omdat de koolmonoxide direct via de slijmvliezen in mond en neus het lichaam kan binnendringen. Veel negatieve effecten die aan roken worden toegeschreven, zijn het gevolg van de koolmonoxide die rokers binnenkrijgen. 

Wat doet koolmonoxide?  

Koolmonoxide is zowel acuut als chronisch giftig. Een acute vergiftiging ontstaat door inademen van een hogere concentratie, waardoor de zuurstofopname in het bloed wordt geblokkeerd. Koolmonoxide bindt zich namelijk veel sterker aan het hemoglobine dan zuurstof, waardoor al snel zuurstofgebrek ontstaat in het hele lichaam, het eerst in de meest gevoelige organen zoals de hersens en de hartspier. En dat gebeurt al snel, want het inademen van lucht met 1% koolmonoxide veroorzaakt bewusteloosheid binnen 10 seconden en de dood binnen 10 minuten.

Vanwege die grote giftigheid wordt de concentratie koolmonoxide meestal niet aangegeven in procenten maar in ppm (parts per million), waarbij 1%  hetzelfde is als 10.000 ppm.

Een chronische koolmonoxidevergiftiging ontstaat door het langdurig inademen van veel lagere concentraties, waardoor de koolmonoxide de kans krijgt om via het bloed of rechtstreeks via de slijmvliezen dieper in het lichaam door te dringen. Gezondheidsschade kan dan al geleidelijk gaan optreden vanaf 25 ppm koolmonoxide in de lucht. En omdat koolmonoxide een zenuwgif is, zal het langzaam de werking van het zenuwstelsel en de hersens gaan verstoren. Dat kan overigens ook nog gedurende lange tijd het geval zijn na een acute vergiftiging, als het slachtoffer in eerste instantie niet goed is behandeld. Bij zwangere vrouwen kan koolmonoxide het zenuwstelsel van het ongeboren kind blijvend beschadigen.

De vele lichamelijke en psychische symptomen die een koolmonoxidevergiftiging kan veroorzaken, zijn aspecifiek en bedrieglijk, waardoor ze lastig als zodanig te herkennen zijn (zie kader). Daarom wordt koolmonoxide een ‘sluipmoordenaar’ genoemd en noemen Amerikaanse artsen het wel ‘the great imitator’.⁶

Bij zo’n breed scala aan symptomen kan heel makkelijk een verkeerde diagnose worden gesteld. Daarom zou een arts met een bloed- of ademtest eerst een koolmonoxidevergiftiging moeten bevestigen of uitsluiten, alvorens verder te zoeken. Maar helaas gebeurt dat niet en krijgen slachtoffers van koolmonoxidevergiftiging vaak medicatie voorgeschreven die niet helpt of die de zaak nog erger maakt.

Koolmonoxide en drugs

Omdat koolmonoxide op het zenuwstelsel en de psyche inwerkt, kan het samen met drugs of psychofarmaca een rampzalige combinatie opleveren. De WHO waarschuwt ervoor dat koolmonoxide en drugs of medicijnen elkanders negatieve effecten kunnen versterken, met mogelijk ernstige gevolgen voor de patiënt en diens omgeving.⁸ Dit zou een reden moeten zijn om bij patiënten met psychische problemen koolmonoxidevergiftiging uit te sluiten, alvorens medicatie voor te schrijven (zie het artikel in voetnoot 4). Maar dat gebeurt helaas zelden of nooit.

Dat koolmonoxide en drugs een gevaarlijke combinatie vormen, is een extra risico bij het roken van marihuana. Zulke rokers hebben de gewoonte om de rook lang in de longen te houden, zodat ook de koolmonoxide alle kans krijgt binnen te dringen. Dit risico neemt sterk toe bij waterpijpen, omdat daarbij gloeiende houtskooltjes worden gebruikt die veel koolmonoxide verspreiden. Het RIVM waarschuwt dat bij het roken van een waterpijp tot 30 keer meer koolmonoxide ontstaat dan bij het roken van een sigaret. Besloten en slecht geventileerde ruimtes waar waterpijpen worden gerookt, zoals in shishalounges, kunnen de gezondheid ernstig schaden en een gevaar opleveren voor de openbare orde en veiligheid.⁹

Consequenties voor juristen

Het voorgaande maakt duidelijk dat rechters, officieren van justitie en advocaten vaak met koolmonoxide te maken krijgen, maar doorgaans zonder zich daarvan bewust te zijn. Dat betreft vooral zaken waarbij het gaat om bv. agressie, huiselijk geweld, verwarde personen en onverklaarbare ongevallen in het verkeer, op het water of op de werkplek. In zulke gevallen moet eigenlijk direct worden onderzocht of er koolmonoxide in het spel is, zoals dat al routinematig gebeurt voor alcohol.¹⁰

Bijzondere juridische en forensische aandacht verdienen de zaken waarbij misdrijven worden gepleegd door mensen die onder psychiatrische behandeling zijn, vanwege de mogelijk negatieve wisselwerking tussen koolmonoxide en psychofarmaca. Naar aanleiding van een aantal gevallen van dodelijk huiselijk geweld door psychiatrische patiënten, is de afgelopen jaren een discussie ontstaan over de vraag of psychofarmaca soms bijwerkingen hebben die de patiënt gewelddadig maken. Juist in zulke zaken moet dus een grondig onderzoek plaatsvinden naar een mogelijke invloed van koolmonoxide. Dat betreft zowel de daders en de slachtoffers als de plaatsen delict. Gelet op het zeer grote aantal woningen met koolmonoxideproblemen, ligt het voor de hand dat in veel gevallen van huiselijk geweld een relatie met koolmonoxide gevonden zal worden.