Niets om naar toe te werken, geen basis voor fundamentele beslissingen: proberen we de onderneming nu nog, koste wat het kost, in de lucht te houden, wat is, als we willen doorgaan, nog een haalbare bedrijfsvoering die ook ‘1.5 meter-proof’ is en gaan we ‘de zaak’ daar nu al op aanpassen of wachten we nog af? Slechts voor enkele sectoren, de evenementenbranche bijvoorbeeld, was er, keiharde, duidelijkheid: tot 1 september kan alles worden afgeblazen. Ondernemend Nederland presenteert het kabinet meteen de rekening: deze verlenging van de maatregelen heeft consequenties voor het tweede pakket steunmaatregelen dat nog ruimhartiger zal moeten zijn dan het eerste.

Daadkrachtig Geldschieter was het kabinet al. Vrijwel elke sector heeft zich gemeld voor steun: luchtvaart, retail, horeca, reisbranche, strandtenthouders, cultuur, sport. Om de samenleving overeind te houden stampte het kabinet een indrukwekkend noodpakket uit de grond dat vooral gericht is op behoud van banen. Behalve om uitstel van belastingen en versoepeling van kredieten gaat het om ‘tegemoetkoming inkomsten en salarissen’ waarbij de Noodmaatregel Overbrugging voor Werkgelegenheid het meeste soelaas biedt. Specifieke regelingen zijn er voor de culturele sector en voor land- en tuinbouw zoals de aanvullende tegemoetkoming sierteelt. Zzp’ers kunnen een beroep doen op de Tijdelijke overbruggingsregeling zelfstandig ondernemers.

Dit eerste pakket moet acute nood lenigen. Om snel verlichting te bieden gedurende een periode van drie maanden is zoveel mogelijk rompslomp vermeden en zijn aan het verkrijgen van steun dan ook nauwelijks voorwaarden gesteld. Op aanvragers wordt een moreel appèl gedaan om onterechte steunverlening te voorkomen. Allemaal begrijpelijk en gerechtvaardigd gelet ook op het conserverende karakter van de maatregelen: behoud van de samenleving zoals we die kenden vlak voor de corona-uitbraak die hopelijk binnen afzienbare tijd zou zijn uitgewoed. Niet voor niets duikt de term overbrugging hier steeds op.

Maar dit gaat veranderen. Minister Koolmees heeft al aangekondigd dat de voorwaarden bij een nieuw steunpakket zullen worden aangescherpt. Niet langer moeten de maatregelen vooral eenvoudig en uitvoerbaar zijn, ook maatschappelijk draagvlak is nodig. Verschillende politieke partijen eisen dat er bij nieuwe steun geen geld (meer) gaat naar bedrijven die vanuit belastingparadijzen werken, die bonussen uitbetalen aan hun topmensen of die eigen aandelen hebben ingekocht. Ook het voorlopig niet uitkeren van dividend en het omscholen van personeel worden naar voren geschoven.

Met zulke voorwaarden is niets mis. Kritischer aandacht verdienen de pogingen om politiek voordeel te halen uit de noodsituatie waarin het bedrijfsleven verkeert. Niet voor niets wordt wel geopperd dat de crisis ook kansen biedt, de mogelijkheid bijvoorbeeld om nu te realiseren wat tot voor kort politiek nog een zware dobber leek te worden: verduurzaming, energietransitie, terugdringen van CO2-uitstoot en stikstofemissies.

De discussie over steun aan KLM is illustratief. Milieuorganisaties en burgers woonachtig in de omgeving van Schiphol dringen er bij het kabinet op aan in de gesprekken over financiële steun aan de luchtvaart ook afspraken te maken over het schoner maken van de sector: behalve voor behoud van banen zou KLM ook voor minder lawaai en luchtvervuiling moeten zorgen en haar CO2-uitstoot moeten reduceren. ‘Save people, not planes’.

Een ander voorbeeld biedt de steunaanvraag van Booking.com, een van de grootste hotelboekplatforms en daarmee exponent van ‘de tussenlaagjeseconomie’. Wat de een de ultieme consequentie van het Nederlandse fiscale en vestigingsbeleid noemt, is de ander een doorn in het oog. Koninklijke Horeca Nederland stelt bijvoorbeeld dat duizenden hotels de afgelopen maanden weinig solidariteit van Booking.com mochten ervaren. Zij ziet in de aanvraag van Booking.com dan ook de noodzaak voor snelle aanpassing van de steunmaatregelen en zelfs van algemene hervorming van de platformeconomie: dít zou het moment zijn om via wetgeving een eerlijker handelswijze van online platforms af te dwingen.

En zo zijn er nog wel meer doelen die gediend zouden zijn met daarop ingerichte voorwaarden gesteld aan steunverlening: nobele (veilige arbeidsomstandigheden, maatschappelijk verantwoorde productieketens) en vast ook minder nobele (eigen belang).

Hier zijn we de samenleving echter niet meer overeind aan het houden, hier is de inzet, bijna ongemerkt, niet langer behoud van de huidige maatschappij maar inrichting van een post-corona-samenleving. Krachtdadig ‘wie betaalt, bepaalt’-optreden in een tijd waarin de ondernemers het water aan de lippen staat en niets te kiezen hebben, mag daarvoor niet het fundament zijn. Herinrichting van de samenleving vraagt om een (zoveel mogelijk) normaal politiek en maatschappelijk debat waarin tegengeluiden werkelijk kunnen klinken, belangen serieus worden afgewogen en aandacht kan worden gegeven aan ‘het totaalplaatje’.¹ Tot nu toe was met de spoedwetgeving weliswaar formele wetgeving aan de orde, maar van een ordentelijk en volwaardig functionerende Staten-Generaal kon moeilijk worden gesproken. Die hebben we wel nodig,² wanneer we in de tweede fase van steunverlening onder het mom van ‘aanvullende voorwaarden’ ouderwetse politiek gaan bedrijven.

We moeten het namelijk niet willen: een Goedbedoelend Dictator, ook al bedient deze zich dan slechts van gouden koorden.

Dit Vooraf wordt gepubliceerd in NJB 2020/1049, afl. 17

1. Aansluiting bij de recente Brede maatschappelijke heroverweging ligt voor de hand (www.rijksoverheid.nl).
2. Dat is ook de strekking van de Voorlichting van de Raad van State over het functioneren van de Sentaat tijdens de coronacrisis (www.eerstekamer.nl).

Over de auteur(s)

Ton Hartlief

A-G bij de Hoge Raad en hoogleraar privaatrecht