In strijd met de wet

De Paspoortwet geeft DUO de bevoegdheid om de Minister van Binnenlandse Zaken te verzoeken een paspoort te weigeren als er een ernstig vermoeden bestaat dat iemand nalatig is om zijn verplichting tot terugbetaling van schulden aan de staat zoals geldleningen na te komen (art. 22). Daar valt het afbetalen van studieschulden zeker onder. Maar daarmee is de kous nog niet af. Leest men de Memorie van Toelichting op de Paspoortwet dan wordt het volstrekt duidelijk dat de maatregel ertoe dient om mensen binnen Nederland te houden, en ze niet naar het buitenland te laten ontkomen. Eerst betalen, en dan mag je vertrekken, is de boodschap. In de woorden van de Memorie van Toelichting: ‘Het recht op een reisdocument kan worden beperkt indien er gronden zijn om iemand de uitoefening van het recht het land te verlaten te ontzeggen, dan wel het hem slechts onder bepaalde voorwaarden toe te staan. (…)  De gronden om iemand een reisdocument te onthouden zijn enerzijds gelegen in het voorkomen dat de betreffende persoon zich onttrekt aan de nakoming van op hem rustende verplichtingen (…) anderzijds in het voorkomen van de mogelijkheid dat de betreffende persoon de positie van het Koninkrijk in het buitenland in gevaar brengt.(…)  De hier genoemde redenen om iemand in het land te houden of te beletten naar het buitenland te gaan zijn in Hoofstuk III verder uitgewerkt.’ Enz.

DUO heeft dus het recht niet om ex-studenten met wat voor studieschuld dan ook die in het buitenland zitten op de paspoortsignaleringslijst te zetten. De  toelichting op de wet is duidelijk genoeg: om greep te houden op debiteuren van de staat worden ze binnenslands gehouden, ook om moeilijkheden met het buitenland te voorkomen. Het is misbruik van de paspoortwetgeving om Nederlandse ex-studenten die zich hebben gevestigd in het buitenland een reisdocument te onthouden.

Wat is DUO aan het doen?

Het gaat om een paar essentiële aan de nationaliteit verbonden rechten: het recht om het eigen land te verlaten en daarnaar terug te keren. Het laatste recht staat met de invorderingsactiviteiten van DUO op de tocht, want zonder paspoort is dat recht niet te verwezenlijken. Men wordt opgesloten in het land waarheen men is geëmigreerd. Strijd met bijvoorbeeld art. 3 (2) van Protocol 4 bij het Europees Mensenrechtenverdrag, dat ieders recht vastlegt om zijn land te verlaten en daarheen terug te keren. Het EHRM heeft onlangs in een uitspraak van de Grote Kamer van 14 september 2022 H.F. and others/France (par. 250 en 261) nog eens uitgesproken dat dit recht een positieve verplichting van staten meebrengt, door de uitgifte van reispapieren, om hun burgers in staat te stellen dit recht te effectueren. Dit in de context van in Syrische kampen vastgehouden vrouwen en kinderen van Franse nationaliteit, en politiek ook in Nederland gevoelige kwestie. Zoveel te meer dient deze positieve verplichting in acht te worden genomen in een aangelegenheid die politiek aanzienlijk minder opwindend is. De proportionaliteit is zoek.

Maar er is meer

Er zijn ex-studenten die al langere tijd in het buitenland wonen, en ook nog een andere nationaliteit bezitten. Weliswaar kunnen die vaak op een paspoort van hun andere land reizen, maar er dreigt een ander gevaar: als ze niet binnen dertien jaar na de uitgifte van hun pas een nieuw Nederlands paspoort krijgen, verliezen ze de Nederlandse nationaliteit. Let wel: het gaat niet om het op tijd aanvragen van een reisdocument, maar om het krijgen, en dat ligt in de hand van de weigerende overheid. Dit is een ernstig, en waarschijnlijk onvoorzien, maar zeker onevenredig effect van de invorderingsdrang van DUO.

En tenslotte: wie Nederlander is, is ook Unieburger, en die heeft een aantal rechten onder het Europese recht, waaronder het recht om zich vrij in de lidstaten van de EU te bewegen en zich daar ook te vestigen. Wat komt daarvan terecht als men geen reispapier heeft? Om nog maar niet te spreken over de ex-student die zich buiten de EU heeft gevestigd en gebruik wil maken van zijn recht op vrij verkeer, of over degene die zijn Nederlanderschap intussen verloren heeft. Al deze kwesties dienen tegen het licht van het nationale en Unierechtelijke proportionaliteitsbeginsel gehouden te worden, ook door internationale Hoven. De uitkomst lijkt mij duidelijk.

Kortom: DUO en Binnenlandse Zaken moeten ophouden de wet verkeerd toe te passen, internationaal en Europees recht te negeren, en zich aan de evenredigheidsbeginselen houden.

Inmiddels zijn op 14 september over het onderwerp Kamervragen gesteld aan het duo Ministers van Onderwijs en Buitenlandse Zaken (nr. 2022Z16930). Ik ben benieuwd of en hoe deze zich hieruit zullen weten te draaien.