Tijdens de crises na de ondertekening van het Verdrag van Lissabon uit 2007 wierpen wetenschappers de vraag naar de democratische legitimiteit van de EU op. Kan een Unie van democratische landen zelf democratisch functioneren? Die vraag is nu nog dringender omdat rechts-radicale partijen de rechtsstaat willen ondermijnen en de Unie van binnenuit willen slopen.
Democratische legitimiteit is de kurk waarop de huidige Europese samenlevingen drijven. Het begrip wordt van oudsher geassocieerd met de termen ‘volk’ en ‘staat’. Het kan volgens de klassieke leer pas gegarandeerd worden als een volk dat zijn eigen staat heeft gevormd, zichzelf bestuurt. In deze gedachtegang kan het project van Europese samenwerking alleen slagen als er ook een Europees volk komt. Dat is in de federale denkwijze een voorwaarde voor de totstandkoming van een democratisch Europa. Deze visie wordt bij de komende verkiezingen voor het Europees Parlement uitgedragen door een nieuwe politieke partij, die haar aanhang grotendeels deels onder jonge kiezers vindt.
Het Europa der Vaderlanden
De soevereinisten stellen daar tegenover dat de Europese Unie haar legitimiteit aan de lidstaten ontleent en dus geen eigen democratie nodig heeft. Zij zien de EU als een samenwerkingsverband van soevereine staten en zijn ervan overtuigd dat ‘Brussel’ zich niet met interne aangelegenheden van de lidstaten mag bemoeien. Het Europees Parlement is een even overbodige als kostbare luxe, terwijl het EU Hof van Justitie gevreesd wordt als een overal aanwezige bemoeial. Beide instituties dienen derhalve afgeschaft te worden. De aanhangers van deze opvatting, waaronder Orbán, Wilders en Le Pen willen terug naar een Europa van de soevereine lidstaten.
Gedeelde soevereiniteit
De federalisten en soevereinisten staan al sinds het begin van de Europese integratie tegenover elkaar en houden elkaar als het ware gegijzeld. Beide stromingen beweren dat er geen andere oplossingen mogelijk zijn. Tertium non datur! Ze geloven zo heilig in hun eigen gelijk dat ze geen oog voor de werkelijkheid hebben. Zij zien er 70 jaar na de oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal nog steeds aan voorbij dat de lidstaten van de EU het oude beginsel van absolute soevereiniteit hebben ingeruild voor het gezamenlijk uitoefenen van gedeelde soevereiniteit.
Theorie van democratische integratie
Het ligt voor de hand dat er voor het begrip van een nieuwe praktijk ook een nieuw denkmodel ontwikkeld moet worden. Als gevolg van de eeuwige vete tussen de soevereinisten en de federalisten is dat tot nu toe nog steeds niet gebeurd. We bekijken een nieuwe werkelijkheid nog altijd door een oude bril. We moeten het traditionele denkmodel van staten en diplomaten bij de bestudering van de EU inruilen voor het burgerlijke perspectief van democratie en rechtsstaat. Vanuit deze optiek kan de beginvraag of een unie van democratische staten zelf ook democratisch kan functioneren, even eenvoudig als overtuigend worden beantwoord. Voor de burgers is het namelijk vanzelfsprekend dat, als twee of meer democratische staten de uitoefening van soevereiniteit op steeds meer terreinen met elkaar delen om gemeenschappelijke doelstellingen te realiseren, hun organisatie ook democratisch moet zijn.
Een democratische Unie van democratische Staten
De uitoefening van soevereiniteit door een supranationale organisatie en de democratische controle daarop door een rechtstreeks gekozen parlement vergt de creatie van instellingen en organen. De EU en haar voorgangers hebben er ruim 70 jaar over gedaan om een volwassen organisatie van staten en burgers te worden die over een autonome rechtsorde, een eigen munt en een transnationale democratie beschikt. De voorspellingen van de federalisten en de soevereinisten zijn niet uitgekomen! De EU is geen Verenigde Staten van Europa en ook geen Europa van de Vaderlanden geworden, maar heeft zich met vallen en opstaan ontwikkeld tot een democratische unie van democratische staten.
Democratische terugslag
Het antwoord op de vraag of een Unie van democratische staten zelf ook democratisch kan zijn, luidt dus volmondig JA! Het bestaan en het functioneren van de EU vormt de ultieme bevestiging. De Unie kan in tal van opzichten beter en is verre van perfect, maar zij is het levende bewijs dat een organisatie van democratische staten zelf ook als constitutionele democratie kan werken. De EU mist echter nog politici die het idee van een democratische unie van democratische staten willen uitdragen en verdedigen. In tijden van democratische terugslag zijn er zowel in de nationale als in de Europese politiek woordvoerders nodig om het vertrouwen in de EU als Europese democratie te versterken. Wat er in Nederland gebeurt is van belang voor de gang van zaken in Europa en omgekeerd. De democratieën van de lidstaten en de Unie functioneren als communicerende vaten. Wie in Europa opkomt voor democratie en rechtsstaat, kan in Nederland niet geloofwaardig samenwerken met partijen die de EU van binnenuit willen slopen. Het is evenmin aanvaardbaar dat een politicus die de aanval op Europa propageert, wordt beloond met het voorzitterschap van de Raad van de EU, zoals op 1 juli met Orbán dreigt te gebeuren. De EU is prima in staat om democratische legitimiteit te verwerven, maar kan die ook weer in een oogwenk verspelen!
Afbeelding: Pixabay
