Ondanks het wijdverspreide publieke inzicht in de gevaren van klimaatverandering, zijn de maatregelen van politieke leiders om klimaatverandering te voorkomen of zelfs maar af te remmen bij lange na niet genoeg geweest om een significante opwarming van de aarde te voorkomen. Het wordt algemeen erkend dat er meer moet worden gedaan om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Het Klimaatakkoord van Parijs uit 2015 verplicht alle ondertekenaars om te proberen een opwarming van meer dan 2 graden Celsius te voorkomen, met 1,5 graden opwarming als streefdoel. Ondanks deze toezegging zijn adequate politieke maatregelen om klimaatverandering effectief aan te pakken uitgebleven. Als reactie op dit gebrek aan daadkracht hebben sommige individuen en groepen hun toevlucht gezocht tot burgerlijke ongehoorzaamheid als een manier om te proberen de verandering teweeg te brengen die nodig is om de klimaatverandering aan te pakken. Dit is een relatief nieuwe ontwikkeling en verschilt in belangrijke opzichten van eerdere kwesties waarbij burgerlijke ongehoorzaamheid een belangrijke rol speelde in de strijd voor rechtvaardigheid, stelt Gerrit Schaafsma in zijn proefschrift. Wat campagnes voor burgerlijke ongehoorzaamheid op het gebied van klimaatrechtvaardigheid onderscheidt van eerdere conflicten is het transnationale karakter ervan en de intergenerationele bezorgdheid. Hedendaagse toepassingen zijn transnationaal in twee opzichten: ten eerste gaan deze acties in sommige gevallen letterlijk over meerdere landsgrenzen heen (bijvoorbeeld bij het stilleggen van pijpleidingen); ten tweede betreft het vaak samenwerkende individuen uit verschillende staten. Tegelijkertijd worden velen die zich inzetten voor klimaatgerelateerde ongehoorzaamheid gemotiveerd door zorgen over intergenerationele rechtvaardigheid.
Het transnationale en intergenerationele karakter van veel van de recente burgerlijk ongehoorzame acties tegen klimaatonrechtvaardigheid roept een aantal interessante vragen op over de normatieve uitgangspunten waarmee deze acties verdedigd zouden kunnen worden. Veel filosofisch werk over burgerlijke ongehoorzaamheid gaat over de vraag hoe de pro tanto verplichting om de wet te gehoorzamen legitiem genegeerd zou kunnen worden in specifieke situaties die betrekking hebben op kwesties die zich afspelen tegen een beperkte tijdshorizon. Dit werk heeft zich grotendeels gericht op de redenen die burgers van een bepaalde staat kunnen hebben om burgerlijke ongehoorzaam te zijn in hun eigen staat.
De kwestie hoe transnationale bewegingen die zich burgerlijk ongehoorzaam opstellen hun acties zouden kunnen rechtvaardigen roept een groot aantal interessante en onderbelichte conceptuele en normatieve vragen op. Het doel van dit proefschrift is om enkele van deze vragen te beschouwen in de context van liberaal-democratische staten. Het centrale argument in dit proefschrift is dat burgerlijke ongehoorzaamheid in democratische staten voor individuen een moreel toelaatbare manier is om samen te werken aan klimaatrechtvaardigheid. Schaafsma stelt dat individuen een persoonlijke verantwoordelijkheid hebben om samen met anderen te werken aan de oprichting van rechtvaardige instellingen die klimaatrechtvaardigheid tot stand zouden brengen en dat ze in de context van onvoldoende actie door de staten waarin ze verblijven, pro tanto de plicht hebben om burgerlijk ongehoorzaam te zijn om dit doel na te streven. Verder stelt hij dat degenen die zich burgerlijk ongehoorzaam opstellen omwille van het klimaat zich moeten laten leiden door zowel prefiguratieve als pragmatische overwegingen bij het nemen van beslissingen over de specifieke vorm die hun ongehoorzaamheid moet aannemen.
Schaafsma verdedigde zijn proefschrift op 25 januari 2024.
Promotores: prof. dr. Beate Roessler (UvA) en prof. dr. Robin Celikates (Freie Universität Berlin).
Gerrit Schaafsma
Contestatie in het antropoceen: Klimaatverandering en burgerlijke ongehoorzaamheid
Omslag: De strepen op de omslag van het proefschrift vertegenwoordigen de gemiddelde temperatuur op aarde van 1884 tot 2022 met blauwe kleuren voor koudere jaren en rode kleuren voor warmere jaren. Deze afbeelding is gebaseerd op een datavisualisatie gemaakt door Ed Hawkins, maar is op creatieve wijze opnieuw geïnterpreteerd door middel van AI-verwerking met behulp van Midjourney.